سمبلهاي تركي در سنگ قبرهاي آزربايجان

مئهران باهاري

در مزارهاي آزربايجان آثار دو فرهنگ تركي و آزربايجاني پيش و پس از اسلام ديده مي شود. نمونه هاي زير آثار فرهنگ تركي پيش از اسلام در مزارها و سنن قبرهاي تركان آزربايجاني بشمار مي روند:

قورقان:

مدنيت قورقان در آزربايجان در هزاره هاي ٣-٤ قبل از ميلاد آغاز شده است. در اين دوره در آزربايجان گروههاي پروتوتورك مي زيسته اند. در عصر جديد مدنيت قورقان با نام اوغوز خاقان مرتبط شمرده شده است. طبق روايات و افسانه هاي آزربايجاني اوغوز خاقان در كشورهائي كه فتح مي كرده امر به ساخت قورقانها و يا تپه هاي مرتفع مي داده است. محمد حسين خلف تبريزي مولف برهان قاطع در اثر خود هنگام ريشه شناسي نام آزربايجان به قورقانهاي تركي اشاره نموده است. وي نام آزربايجان را نيز از همين تپه هاي مرتفع و يا قورقانها كه به امر اوغوزخان برپا شده اند دانسته است. به گفته وي نام آزر در تركي قديم به معني جاي مرتفع است. امروزه در اوكرائين نيز به قورقانهاي تورك، اغوز گفته مي شود، از طرف ديگر به قورقانهائي از اين نوع در آزربايجان "اوغوز قبيرلري" گفته مي شود. فرمي از كلمه قورقان در تركي امروزي در زنجان آزربايجان و به شكل قورلاماق به معني دفن كردن محافظه شده است.

بالبال:

حفريات باستانشناسي نشان مي دهند كه رسم و سنت بالبال در آزربايجان به طور پيوسته تا آغاز قرن بيستم به حيات خود ادامه داده است. در قرون وسطي مجمسه دلاور متوفي و يا كشته شده به عنوان سمبل شجاعت و بيباكي، جاي خود را به مجسمه هاي قوچ و شير داده است. امروزه نيز علاوه بر قوچ و شير و .. مجسمه هاي انساني و عكسهائي كه در مزارهاي آزربايجان ديده مي شوند، فرم معاصر بالبالهاي تركي شمرده مي شوند. فرهنگ بالبال بويژه در ميان ايلات ترك آزربايجاني ساكن در جنوب ايران مانند قشقائي ها زنده به شكل نقش كردن صورتهاي آنتروپومورفيك (انساني)، زوومورفيك (حيواني، بويژه قوچ و شير)، كوسميك (خورشدي،..) نگه داشته شده است. كاربرد سمبولهاي كوسميك مانند خورشيد و ماه در ميان تركان باستان از جمله تركان باستاني هون تمثيلگر تنگري و يا خداي تركان بوده است.

تيكيلي داش:

به ستونهاي بلند مزارها در نقاط گوناگون آزربايجان از جمله تبريز (پيري شيروان)، توفارقان (باداميار قبريستاني)، اورمو (بند كندي) و شكي (يوخاري باش اسكي مزارليغي) برخورد مي شود. در روستاي بند اورميه، قبرستان شهداي عثماني وجود دارد. اينها مزارهاي سربازان عثماني مي باشند كه در سالهاي ١٩١٨ به هنگام قتل عام تركان آزربايجان جنوبي از سوي ارمنيان به كمك تركان آزربايجان شتافته و در آنجا شهيد شده اند. بر مزار اين شهدا ستونهائي به ارتفاع دو متر برپا شده است.

تربه هاي چادري شكل:

تربه هاي چادري شكل كه در زمان تركان سلجوقي نيز بسيار رايج بوده است، نمود ديگري از ردپاي فرهنگ تركي در مزارهاي آزربايجان است. در دوره سلجوقيان آزربايجان و آناتولي، مساجد و تربه هاي بسياري از بزرگان ديني و سيويل به شكل گٶي-يورد-چادير تركي ساخته شده اند. امروز هم در آزربايجان، اگرچه در موارد نادري، تربه هائي به شكل چادر و يوردهاي تركان آسياي ميانه يافت مي شود.

فيگورهاي حيواني:

از مهمترين ردهاي باورها و اديان تركي باستان در سنگ مزارها، كاربرد فيگورهاي حيواني مشخصي در آنها است. هر چند در فرهنگ اسلامي نقش فيگورهاي انساني و حيواني ممنوع بوده است، در مزارهاي آزربايجان اينگونه اشكال در ادامه فرهنگ تركي پيش از اسلام به وفور ديده مي شوند. در تاريخ تركان مسلمان نيز بويژه از دوره سلجوقيان فيگورهاي كوزميك، هندسي، گياهي و حيواني بكار رفته است. فيگورهاي حيواني بكار برده شده مانند قوچ، اژدها، انواع پرنده (عقاب، قوش)، شير، گرگ، ماهي، اسب، طاووس و ... عموما اونقون (توتم) طوايف و اقوام ترك بوده اند. اكنون در آزربايجان و حتي در گستره بزرگتر قلمرو دولت تركي آزربايجاني قاراقويونلو، بر سر مزارهاي آنها به مجسمه هاي سنگي قوچ كه سمبل و توتم آنها بود، برخور مي شود. سنگ مزارها با فيگوهاي حيواني شير و قوچ و ... در ميان ايلات ترك آزربايجاني مانند قشقائي بسيار رايج است.

مجسمه، عكس و نقشهاي ديگر:

محققين سنگ مزارهاي آزربايجان را در مقوله بالبالهاي تركي باستان دسته بندي كرده اند. به عقيده اين محققان، مجسمه شخص متوفي در مزارهاي امروز آزربايجان، معادل بالبالهاي تركهاي باستان است، اين محققان كاربرد عكس متوفي در سنگ مزارها را نيز وئرسيون مدرن بالبالها دانسته اند. مورد ديگر، نقش اشيائي بر سنگ قبرها مربوط به شغل، مسلك و حرفه متوفي است. مانند صحنه هاي ضيافت و شكار در سنگ قبرهاي تركان گٶك تورك و شمشير و سپر، تير و كمان بر سنگ قبرهاي نظاميان، و يا نقش قوپوز (ساز) در مزار آشيقها در اورميه، سالماس، قاراباغ و ....

نوشته هاي تركي و هلال ماه و ستاره:

از مهمترين نشانه هاي هويت تركي بر مزارها مي باشند كه در زير به آنها به طور جداگانه اشاره شده است.

بالبال

چاغداش تورك قاشقاي بالباللاري



چاغداش توركمن بالبالي