قوچ باشي بالبالي- اييدير- توركييه آزربايجاني

Koç Basi Damgasinin Sosyo-Kültürel Önemi
Yazar Dr. Mustafa AKSOY

Türk halı-kilimlerinin genel karakteristik özelliğini koç başı damgasının oluşturduğunu düşünüyoruz. Bu damga en canlı ve farklı üsluplarla bütün Türk dünyasında görülmektedir. Mezar taşlarından söz ederken tekrar ele alacağımız üzere Çay’a göre, koç başı damgalarını Türk hayvan üslubunun en güzel karakteristik üslubu olarak en yalın biçimiyle Japonya’dan Anadolu’ya kadar olan Türk mezar taşlarında görmek mümkündür[1]. “Oğuz boyları damgalarının Anadolu’da hayvanlara vurulduktan başka halı-kilim damgası olarak kullanıldığını, aşı boyası ile evlerin duvarlarına resmedildiğini, kap kacağa ve nazar değmemesi, uğur getirmesi için bazı giyim eşyasına konulduğunu ve hatta mezar taşlarına bile çizildiğini biliyoruz”[1][2]. Sümer’in bu görüşlerinin doğru olup olmadığını tespit etmek için elinizdeki eserdeki fotoğraflara bir göz atmak sanırız yeterli olacaktır. Bilindiği üzere Göktürkler’de en önemli kurban hayvanlarını başta at ile dağ koyunu ya da koçun teşkil ettiği ve bunlardan atın göğe, koçun da toprağa kurban edildiği bilinmektedir[1][3]. Rasonyi’ye göre de Yenisey boylarında ve bir müddet Moğolistan’da yaşayan Kırgızlar’ın keçe cinsinden halılarının üzerindeki damgalar koç başı damgalarıydı[1][4]. Türk cumhuriyetlerinde anlatılan Dede Korkut destanlarında da birçok defa attan “aygır”, deveden “buğra”, koyundan “koç” kurban edildiği zikredilmektedir[1][5].

Kazakistan’da Dede Korkut’a Korkut Ata derler. Korkut Ata’nın esas mezarı Seyhun nehrinin taşması sonucu sular altında kalmıştır. Temsili mezarı ise nehirden zarar görmeyecek şekilde bir tepenin başında yapılmış olup, mezarına varmadan büyük bir koç heykeli sizi karşılar. Korkut Ata’nın bu mezarı Kızılorda-Aral yolu üzerinde Kızılorda’ya 150 km de olan Jusalı kentinden Seyhun nehrine doğru 25. km de olup, mezarın üzerindeki borulardan rüzgarın hızı ve yönüne göre ney, tambura, davul, kopuz, tar gibi birçok müzik aletinin sesini dinlemeniz mümkündür.

Hunlar’da tanrılara kurban edilen hayvanların arasında en makbul olanı “koç”tu. Ayrıca Türkler’de kurban hayvanlarından, özellikle “at” ve “koç” mezar taşı olarak da kullanılmıştır. Öbür yandan Altaylar’da VIII. ve X. Yüzyıllara ait bir mezarda erkeğin yanında at, kadının yanında da koç bulunmuştur[1][6]. Elinizdeki eserde de görüldüğü üzere Türkler koç başını çeşitli eşyalarına işlemekten de uzak kalmamışlardır. Mesela “koç başı ya da boynuz nakışı Oğuzlar, Avarlar, Kırgızlar, Karakalpaklar, Çuvaşlar, Bulgarlar ve daha birçok Türk topluluklarında az değişikliklerle her çeşit malzemeyi süslemek için kullanılmıştır”[1][7].

Yukarıda da söz edildiği gibi koç başı damgası adeta Türk kültürün bir mührü gibi hâlâ Anadolu’dan Altaylar’a kadar olan çeşitli mezar taşlarında ve halı-kilimlerde varlığını sürdürmektedir. Ayrıca Anadolu’da geleneksel anlayışa göre dokunan halı ve kilimlerdeki hakim damga koç başıdır. Mezar taşlarındaki koç başı damgası de özellikle Doğu Anadolu mezarlarında olup, koç heykelinin en son örneklerini de Tunceli ilindeki mezarlıklarda görmekteyiz. Önemli bulduğumuz bir makalede ise “Anadolu’daki koç, koyun heykellerinin Akkoyunlular’la, Karakoyunlular2a ait oldukları öteden beri kabul edile gelmiştir... Anadolu’daki koç ve koyun heykellerinin Akkoyunlular ve Karakoyunlular’ın hakim oldukları sahalarda bulunmaları .... yukarıdaki fikri doğrular”[1][8] denilmektedir. Gerçekten de bulunan heykellerin yaşları ve bulundukları alanlar yukarıdaki görüşü doğrular niteliktedir. Fakat elinizdeki çalışmaya göre, Altay dağlarından Anadolu’ya kadar Türk kadınlarının halılarına, kilimlerine dokudukları koç başı damgaları ile Kazakistan’daki mezarlar ve türbelerdeki koç başlarını veya Türk coğrafyasındaki koç başı damgalarını nasıl izah edebiliriz? Bu nedenle koç başı damgasının yeniden değerlendirilmesi gerektiğine inanmaktayız. Öte yandan Diyarbekirli’ye göre, koç başı damgası Türkler tarafından Hunlar’dan beri kullanıla gelmiş olup, bu damga “türbede önemli bir adamın hatta bir mukaddes kimsenin yattığına delalet eder”[1][9]. Esin de bu konu hakkında şunları ifade eder: "Zoomorfik motiflerden,oturmuş koç heykelleri de Siwet-ulan ve Moğolistan’daki Gök-Türk muhitine has görünmektedir. Bunların bilhassa mezarlarda bulunması, henüz daha anlaşılmamış bir mana ifade etmiş olsa gerek.Tabgaç mezar taşındaki koç başlı ejdar tasvirini de bu münasebet ile hatırlıyoruz. Siwet-ulan üslubunda, bir çift karşılıklı koç heykeli Kül Tigin külliyesinde, yazılı taşın bulunduğu avlunun girişinde durmakta idi. Bu koç heykelleri, Türk mezarlarının bir hususiyeti olarak, Türklerin göç ettiği yollar boyunca dizilmiş ve Mangışlak’dan geçerek Anadolu’ya kadar uzanmıştır[1][10]. Gerçekten de Kazakistan ve öbür Türk cumhuriyetlerindeki önemli türbelerin üzerlerinde, mezar taşlarında ve mezarların duvarlarında koç başı ya da koç başı damgalarını sıkça görmek mümkündür.

Kazakistan’da koç erlik, yiğitlik ve bağımsızlık damgası olarak bilinir. Eskiden Kazak askerleri dizlerindeki, göğüslerindeki ve ellerindeki kalkanlarında koç damgası taşırlarmış. Bu anlayışı Kırgızistan’ın Talas kentindeki Manas bölgesinde bulunan Manas Destanı’nın kahramanının türbesinin olduğu yerde de tespit ettik. Mesela Manas’ın kalkanında, yayında giydiği eşyalarda hep koç başı damgaları vardır. Kazakistan’da koça “koçkar” derler. Ayrıca “koçkar”ın başı kutlu olup insanları kötülüklerden korumak için nazarlık olarak da kullanılır. Anadolu’da özellikle Karadeniz bölgesinde de aynı anlayış hakimdir. Bunun örneklerini oralardan göç ederek İstanbul’a yerleşmiş ailelerde de görmek mümkündür. Kazakistan’da kurban olarak koç kesilmişse koçun başını ancak baba parçalar ve çocuklarına dağıtır. Baba evde değilse, koç başı parçalanmadan haşlanmış olarak bekletilir. Fakat evde Ata baba (dede) varsa veya dede oğlundan ayrı bir evde oturuyor olsa da koç başını parçalama hakkı dedenindir. Ancak dede izin verirse oğlu koç başını parçalayabilir. Cenaze ya da “toylar” (çeşitli törenler) da koç kurban kesilirse, koçun başını parçalama hakkı o cemaattaki en yaşlı ve saygıdeğer kişinindir. Bu insan koç başını parçaladıktan sonra koçun kulağını oradaki yaşça en küçüğe verir. Bunun anlamı “çok dinle az konuş” demektir. Sonra parçalanmış koç başından sırayla herkes bir parça alarak parçalama işlemi sona erer. Bu bilgiler koç başının önemi hakkında bize bazı ip uçları vermektedir. Fakat niçin başka hayvan değil de koç dediğimizde doğrusu, doyurucu bilgi alamadık. Denilenler şunlardan ibaretti: Koç ilk kurbanlık hayvandır. At bizim için çok önemli olduğundan onu sık sık kesemezdik. Ayrıca bizim burada keçi, inek gibi hayvanlar fazla değildir. Sonuç olarak, arkeolog ve sanat tarihçileri ile sosyolog, özellikle antropologların koç ve koyun hakkında yapacağı çalışmalar, sanırız Türklerin sosyal tarihine önemli bilgiler katacaktır.

Mezar ve Mezar Taşları

Bu coğrafya da mezarlar genelde aile mezarlığı görünümündedir. Mezarlıklar ve ölü gömme gelenekleri sosyo-kültürel incelemelerde sosyal bilim adamlarına önemli bilgiler vermektedir. Çünkü bir kültürün en muhafazakar ve sert yanını doğum, evlilik ve ölüm gibi geleneksel değerlerinde görürüz. Mesela araştırmamıza temel konu olan Kazakistan ve Kırgızistan Türkleri en fazla Rus kültürü ile komünizm ideolojisi etkisinde kalmıştır. Ayrıca Kazak Türkleri onlarla aynı işyerlerinde çalışmışlar, aynı partide en üst makamlara kadar gelmişler, hatta kız alıp vermişler. Fakat mezarlarını ayrı ayrı yerlere yapmışlardır. Daha da ilgi çekici, genelde evli çiftlerden Rus olan Rus mezarlığına Türk olanlar Türk mezarlığına gömülmüştür. Yahudilerin Ruslarla evlenenlerini de mezar taşlarından öğreniyoruz. Mesela Yahudilerin mezarları eşleriyle yan yana yapılmış olmalarına rağmen Yahudi’nin mezar taşını İsrail bayrağındaki yıldız, eşininkini ise haç motifi süslemektedir. Bazı küçük yerleşim yerlerinde ise mezarlık için ayrılan bir alan ikiye bölünmüş olup, bir yana Türkler, bir yana Ruslar, ölülerini gömmüşlerdir.

Mezarların biçimleri ise konu hakkında hiç bilgisi olmayanlara dahi önemli ipuçları vermektedir. Mesela Türklerin mezarlarında damga olarak orak, çekiç, şimdi sökülmeye başlanan kızıl yıldız, hilal, koç başı ile ay yıldız damgaları vardır. Rusların mezarlarında ise orak çekiç, kızıl yıldız ve haç damgaları vardır. Rusların özel olarak kurdukları Kentav kentinin (Türkistan-Yesi kentine 30 km.) mezarlığı ise adeta Ruslara haykırışını dile getirmektedir. Bu mezarlıktaki yol cephesindeki mezarlar istisnasız son derece gösterişli hilal, ay yıldız ve koç başı ya da koç başı damgalarıyla bezenmiş biçimde yoldan geçenlere Türklüğü ve İslam’ı haykırmaktadır. Yoldan görülmeyen mezarların ise bir tanesi dahi gösterişli olmayıp, başlarına ve ayaklarına konulan iki taştan ibarettir. Hatta bazılarında bu taşlar bile yoktur. Türkistan-Yesi mezarlığında ise ay yıldız, hilal, koç başı damgalarının yanında bir de Hoca Ahmet Yesevî hazretlerinin türbesinin resmi (Buna az da olsa Kazakistan’daki her mezarlıkta rastlamak mümkündür.) mezar taşlarını süslemektedir.

Kazakistan’daki mezar taşlarının özelliği 25cmx4cm ebadında 1 metre yüksekliğinde, üzerinde koç başı damgası olan “kulgu taş” tır. Mezar taşları Almatı’dan Hazar Denizi’ne doğru bir değişim gösterse de her mezarlıkta kulgu taşıyla karşılaşmak mümkündür.

Mangışlak bölgesi Teke Türkmenleri’nin önemli yerleşim yerlerinden biri olarak bilinir. Buradaki en eski mezarlık Akşukur Kışlağı’nda olup IX. yy.dan kalmadır. Bu mezarlıkda merkezî Türkistan Türkleri tarafından “Sak” denilen İskit mezarları da vardır. (Fotoğraflarda bu mezarlardan bazılarını görmek mümkündür.) Akşukar mezarlığının bir başka özelliği’de “Koçkar Ata”nın mezarının da burada olmasıdır. Halkın inancına göre Koçkar Ata, Teke Türkmenleri’nden olup yaşadığı devirde batırlığıyla ün salmıştır. Onun devrinde insanlar koçlarını dövüştürürlermiş ve onun koçu da her yarışta birinci olduğu için Koçkar Ata adıyla anılır olmuş. Asıl adı ise bilinmemektedir. Koçkar Ata’nın ölümünden sonra ayrılığına dayanamayan koçu da onun mezarı üstünde ölmüştür. Bundan ötürü Koçkar Ata’nın mezarının üzerine koç heykeli taşı dikilmiştir. Bu mezar taşının ayrı bir özelliği ise üzerine Arap alfabesiyle “ya Allah, ya Muhammed, ya Ali” yazılmış olmasıdır.

Issık Köl’den Aral’a, oradan da Mangışlak’a kadar olan mezarlıkların bir başka özelliği de Selçuklu kümbetleri biçiminde yapılmış olmalarıdır. Ayrıca Kırgızistan’ın Tokmak kenti dolaylarındaki Yusuf Has Hacib’in doğum yeri olan Balasagun’daki mezarlar da Selçuklu kümbetleri şeklinde yapılmıştırlar.

Hoca Ahmet Yesevî hazretlerinin türbesinin ilgi çekici bir özelliğe ise orijinal kapı tokmağın da pars başının olması ve mezarın türbenin “tör” yerinde olmasıdır. Bilindiği üzere tör yeri (Bu yere Anadolu’da “baş köşe” denmektedir.) eski Türkler’de kapısı gün doğusuna açılan yurdun, güneş doğduğunda ilk güneş alan yeri, sonraları da misafir odasına giriş kapısının karşı köşesidir. Tör köşesinin bir kutsiyeti olup, baba ve misafirden başkası oturmadığı gibi, buranın temizliğini dahi ev hatunundan başkası yapamaz.

Kazakistan milli müzesinde orta Kazakistan’da bulunmuş M.Ö. ki çeşitli yüzyıllara ait topraktan yapılmış çeşitli koç başlarının yanında bir adet koç mezar taşı ile ayakları üzerinde üç adet “koçkar” başı olan bir tunç kazan vardır. Öbür yandan Kazakistan’daki birçok türbe mezarların üzerinde koç başı vardır. Ayrıca Otrar (Farab), Jambul, Taşkent, Bişkek, Nukus, Bakü gibi şehirlerde çeşitli devirlere ait koç başları ve koç başlı mezar taşları ile çeşitli tarihi eserler bulunmaktadır. Almatı’daki Raimbek türbesinde ise Altay bölgesinden iki yüzyıl önce getirildiği sanılan bir koç başı bulunmaktadır. Almatı-Bişkek yolunda ise Bişkek’e 40 km uzaklıkta Tanrı dağlarının eteğinde tahminen üç kilometre arayla yapılmış, iki büyük koç heykeli vardır. Ayrıca Orhon yazıtlarının bulunduğu yerde de bir de koç heykeli bulunduğu gibi Altaylarda özellikle Minusinsk’de bulunan koç heykelleri konusundaki çalışmalar bizlere önemli bilgiler sunmaktadır. Bu konudaki çalışmalarıyla tanınan Borisenko ve Khudyakov,’a göre, insan ve hayvanların -koç, koyun, aslan, at- taştan yontulmuş heykel kopleksleri eski Türklerin temel eserlerinden birisidir. İlk defa bunun gibi anıtlar 1722’de D. G. Messerşidt ve F. İ. Stralenberg tarafından Minusinsk bölgesinde bulunmuştur derler. Ayrıca Stralenberg bunları Minusinsk Tatarlarının kültü olduğunu ifade eder. Çin kaynakları da koç-koyun-at ve insan heykellerini M.Ö. 1000 ile M. S. 1000 yıları arasında tarihlendirerek, bu eserlerin eski Türklere ait olduğunu belirtirler[1][11].

Kısaca, koç başı damgalarını Akkoyunlu ve Karakoyunlular’da aramaktan ziyade, Türk tarihinin bilinen eski devirlerinde aramanın daha doğru olacağı kanısındayız. Çünkü eldeki bilgiler bizi oraya yönlendirmektedir. Çünkü eldeki bilgiler bizi oraya yönlendirmektedir.

[1] ÇAY, A., Anadolu’da Türk Damgası, Ankara, 1983, s. 34.
[2] SÜMER, F., Oğuzlar, Ankara, 1972, s. 206,207.
[3] DİYARBEKİRLİ, N., Hun Sanatı, İstanbul, 1972, s. 92.
[4] RASONYİ, L., a.g.e., s. 42.
[5] GÖKYAY, O. Ş., Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul, 2000, bir çok yerde.
[6] DİYARBEKİRLİ, N., a.g.e., s. 92, 93.
[7] DİYARBEKİRLİ, N., a.g.e., s. 93.
[8] KARAMAĞRALI, B., “Koç Koyun ve At Şeklindeki Mezartaşları”, Anadolu’da Türk Mühürü, Ankara, 1993, s. 18.
[9] BOZKURT, N., Sanat ve Estetik Kuramları, İstanbul, 1992, s. 259.
[10] ESİN, E., "Ötüken İllerinde M. S. Sekizinci ve Dokuzuncu Yüzyıllarda Türk Abidelerinde San’atkar Adları", Türk Kültürü El-Kitabı, Cilt II, Kısım Ia, İstanbul, 1972.
[11] BORİSENKO, A. Y., - KHUDYAKOV, Y, S., “Orta Yenisey de Eski Türklerin Anıtları” , Uluslararası Sibirya Sempozyumu (Haz.., V. İ. Molodin), Novosbirsk), 1998, s. 51-53

نوت: بو يازي طرفيميزدن ائديت ائديلميشدير. مئهران باهاري

قوچ داشلاري

يازان: علي .ب.تورك

تورك اولوسلاري بير يوكسه ك كولتوره و فرهنگه صاحيب اولدوقلاري اوچون بو كولتورلريني هر آلاندا و ياشاييشلارينين هر بير ساحه سينده يايغين بير شكيلده اورتايا قوياراق ، كؤكلو و گره كلي اينانجيلارين ايللردن بري سوردوره ره ك هر بير ياشاييش آلانيندا ايزلر بيراخميشلار. بو كولتور و گله نه يي حتتا اٶلومدن سونرا دا ياشادماغا داوام ائتديرميشلر، كي بونلارين آراسيندا توركلرين مزار داشلاري بو كولتورون بير اورنه ييدير.

هئچ بير تورك مزاري اوندان كي اونون اوستونده بير تورك سيمگه سي و تورك نيشانه سي اولمايا بولونماماقدادير. بو سيمگه لرين و نيشانه لرين آراسيندا قوچ علامتي ان يايقين و ان اسكي اولاراق اوزون ايللردن بري بوتون تورك اولوسو و يا تورك قوومو ساييلان قووملاريندا گورمك مومكوندور.

اسكي چاغلاردان الميزه گليب چاتان توركلره عاييد ال صنعتلرينده قوچ و اونون نه قده ر اٶنه ملي اولدوغونو و اونلار اوچون نه قده ر اٶنه م داشديغيني راحاتليقلا دوشونمك مومكوندور. اصلينده قوچ و قوچلا ايلگيلي اينانجلار توركلر بير اسكي تاريخه صاحيبدير و دئمك اولار كي توركلرين اورتايا چيخديقلاري گوندن بري اونونلار بير ايليشگيلري اولوب.

ان اسكي تورك دٶولتلريندن ساييلان ماننا دٶورلريندن اليميزه گليب چاتان بير چوخ ال صنعتينين نقشلرينين اوستونده ده قوچ رسيملري چوخ گٶزه ل بير شكيلده چكليب و او دٶورانلاردا قوچ و داغ قويونلارينا نه قده ر اٶنه م داشديغيني اورتايا چيخاردير. سييالك تپه و مارليك و حسنلو تپه لريندن تاپيلان بير چوخ قاب و بوشقابلار و بير چوخ دامغالارين ان گوزده اولان سيمگه لري قوچ و بوينوزلو داغ قويونلاريديرلار. بيلدييميز كيمي بو تپه لردن بولونان تاريخي قالينتيلار بيرينجي و ايكينجي ميلاددان اٶنجه يه عاييدديرلر. حتتا مارليك تپه سينده تاپيلان 9و10 نجي يوز ايللره عاييد حيات آغاجي آدلانان بير قابين اوستونده كي حيات و ياشاييشي گٶرسه ده ن حئيوان بير بوينوزلو داغ قويونو اولوبدور كي دوغوموندان تا اٶلومه قده ر بو حئيوان حياتي جانلانديرير.

آمما بونلاردان دا اسكي آزربايجان توپراقلاريندا بولونان و تاريخلري ايلك اينسانلارا عاييد و ايلك آزربايجان توپراقلارينا يئرله شه ن اينسانلاردان قالينتيلار ؛ قوبوستان نقشلريديرلر كي بو نقشلرين چكيله ن تاريخ 12 الا 14 مين ايل بوندان قاباقلارا سانيلماقدادير. شكيللر آراسيندا ان چوخ گورونه ن رسيملرين و حئيوانلارين آراسيندا لاپ چوخ قوچ و بوينوزلو قويونلارديلار كي بودا بو حئيوانين ان اسكي اينسانلارين يانيندا نه قده ر اٶنه م داشديغيني گٶرسه دير.

ماننا تورك دٶولتيندن سونرا دا قوچ و اونون اٶنه مي ماد دٶولتينه قده ر سورمكديدير و او دٶنه ملردن قالان بوتون تونجلر و ريتونلارين و شاهلارا عييد شاراب جاملارين شكيلري قوچ باشي گورنور،آمما بو دٶنه مدن سونرا ايراني دٶولتلر ايش اوسته گلديكدن سونرا ريتون شكيللري قوچ شكليندن خيالي قوشلارا و خيالي ياراتيقلار شكليني آلميش. بو دٶنه ملرده توركلرين ايقتيداردان و توپلومسال گوجلريني اللرينده اولماقلارينا گٶره او دٶورانلاردان چوخ آز بير قوچ شكلينه راسلاماق اولونور. سون ايران دٶولتلري توركلرله قارشيليقلاري اولدوغو اوچون گئنه قوچ سيمگه سي ايراندا اولان توركلرين آراسيندا گئنه جانلاناراق يئريني تاپميش.

باشقا اوزاق تورك توپراقلاريندا ياشايان توركلر آراسيندا قوچ اينانجي سورمكده ايدي مثلن قازاقيستاندا ميلادان اونجه يه عاييد بير چوخ مزار واردير كي اونلارين داشلارينين اوستونده قوچ دامغالاري وار و بعضن قبير داشي يئرينه قوچ هئيكلي عئيني بويوتدادير. بو قوچلارين عئين شكلينده آزربايجان و ايران و آناتولونون شرقي قيسيملاريندادا راست گلمك مومكوندور.

هونلارين ان چوخ تانري اوچون قوربان ائديله ن حئيوان قوچ اولاردي . گوك تورك آدلانان قوومون تانري اوچون قوربان ائتديكلري ايكي حئيوان واريميش كي بيريسي آت و ديگه ري داغ قويونو يا همان قوچي ايدي ؛كي آت گوي تانري اوچون و قوچ دا توپراق اوچون قوربانليق وئريله رميش.

دده قورقود داستانلاريندا دا بير چوخ يئرده قوربان ائديله ن حئيوانلار بو جور دئييليب كي "آتلاردان آيقير ،دوه لردن بوغرا، و قويونلاردان قوچ قوربان ائدين". حتتا قازاقيستاندا دده قورقود مزاري آدلانان قبرين ياخينلاريندا بير بٶيوك قوچ هئيكلي واردير. (قازاقلار دده قورقودا" قورقوت آتا" دئييرلر و دئديكلرينه گٶره دده قورقودون قبري سئيحون چايي سولارينين آلتيندا قالديغينا گٶره قوچ هئيكلي اولان يئر دده قورود اوچون دوزه ليب)

قوچ هئيكلري و قوچ دامغالي مزارداشلاريني آلتايلاردان آناتولونون دوغو قيسمتلرينده (شرقه) قده ر تورك مزارلاريندا گٶرمك مومكوندور، آمما خاطيرلاتماق گره كير كي قوچ تكجه توركلر اوچون تكجه مزارلاردا اٶنه م داشيمير بلكه اونلارين ديريليكلرينده قوچ اٶنه ملي عونصورلردن بيري سايلير.

قازاق توركلرينين آراسيندا قوچ ارليك، ايگيتليك، و اٶزگورلوك و آزاده ليك نيشانه سيدير. اسكي زامانلار قازاق ساواشچيلارينين قالخانلارينين اوستونده قوچ دامغاسي اولارميش. ماناس داستانيندادا، ماناسين بوتون پالتارلارينين و سيلاحلارينين اوستونده قوچ دامغاسي واردير. قازاقلارين قهرمانلارينين "آدي دا قوچقار" دئييلير.

آزربايجان و آناتولو توركلرينين ده آراسيندا قوچ ايگيتليك و قورخمازليق نيشانه سي ساييلير ؛حتتا آزربايجان و آناتولو خالقينين آراسيندا بوتون قهرمانلار قوچاق دئييلير. (قوچاق نبي؛ قوچ كوراوغلو)

توركمنلرين آراسيندادا قورخمازليق ؛ غئيرت ؛ كيشيسليك ؛ ارليك نيشانه سيدير. حتتا بوتون اوغلان اوشاقلارينا توركمنلر ختنه اولدوقدان سونرا "قوچ بولدي" دئييلر كي اوغلان اوشاغينين ار اوئلدوغونو گٶرسه دندير. توركمنلر آراسيندا ايلگينج بير گله نه ك واردير كي قوچ و مزار داشلارييلا ايلگيلي اولابيلير. توركمنلرين آراسييندا بير ايگيت و جاوان اٶلدويونده مزار داشينين اوستونه قوچ بورنوزو تاخيلير كي توركمنلرين ايندي ده بير چوخ مزارليغيندا گورمك مومكوندور.

تورك آدلاريندا دا قوچ آدينا چوخ راسلاماق اولار و بير چوخ تورك آدي واردير كي قوچ سٶزويله دوزه ليب؛ اٶرنه ك: قوجقار؛ قوجان ، قوجوق، قوچار (دده قورقود قهرمانلاريندان) قوچان، قوچ اوغلان قوچ آلي ؛ قوچولي، قوچاي، قوچاي شن، قوچو، قوچي بي، كوچ؛ كوج تكين كيمي آدلار. حتتا تورك خاقانلاري اوغوللارينين آدلاري قوچ اولارميش.

اصلينده قوچ سوزو توركجه ده كي قوج و زور و قووت سوزوندن آلينميش بير سٶزدور. ديوان لغات تورك كيتابيندا كاشغارلي ماحمود قوچ سٶزونو بو جور اچيخلايير كي؛ ”كُجْ (كُوج): زور، قوج، قودرت ؛ كج تكين”