سنگ قبرهاي تركي ميراثي است كه از ما به فرداهايمان خواهد ماند

مئهران باهاري

عكس: كتيبه مسجد جامع همدان

سنگ مزارهاي تركان، هم به لحاظ ساخت و طراحيشان و هم از جنبه نوشته هاي تركي بر روي آنها، منعكس كننده دنياي دروني، ذوق و تفكر انسان ترك است. از آنها مي توان سرنخهائي در باره هويت و شخصيت متوفا بدست آورد. سنگ قبرها، گاهي اوقات منعكس كننده يك تاريخ، يك مويه، و بسياري اوقات نيز پژواكي غمناك و تلخ از زبان متوفي است. با خواندن هر سنگ مزار مي توان به دنياي دروني متوفي و بازماندگانش، جهانبيني آنها، و حتي به پرتره عمومي خانواده، شهر، اجتماع و يا دوره وي، به چيزهايي كه آنها اهميت مي داده اند پي برد. اينها بسيار بيشتر از يك سنگ قبر صرف بودن، آئيينه تمام نماي درك تركان از زندگي نيز مي باشند. اينها منبعي براي علوم اجتماعي، سند و در عين حال خارقه اي هنري مركب از سخن و نقش در آغوش طبيعت اند. در اين سنگ مزارها، آداب و رسوم و سنن نيز جاي خود را دارند. مانند گذاشتن سرپوش بر مزار مردان، گلها و يا جواهرات گوناگون پيشاني و گردن بر مزار بانوان و دختران كه نشان از لطافت و ظرافت آنها دارد، و يا گذاردن دوواق بر تابوت و ساختن سنگ قبر دختران جوان فوت كرده به شكل دوواق، و يا حك كردن غنچه گل شكسته شده بر آنها. ظرافت و عمقي كه در سنگ مزارهاي تركان ديده مي شود، اين ادعا كه تركان صرفا ملتي جنگجويند را باطل مي سازد.

قبرستانهاي ثروتي بزرگ، حاوي اسناد تاريخي و آثار هنري فراوان مي باشند. سنگ قبرها اوراق تاريخند، صفحه هاي ادبيات و كتابهاي كتابخانه اي سنگي اند كه از گذشته به امروز رسيده اند. به طور خلاصه قبرستانها يك موزه و سنگ قبرها نيز يادبود كساني كه در آنجا آرميده اند، و دليل براي اثبات وجود آنهايند. سنگ مزارهاي تركان ايران و آزربايجان نيز مي بايد به عنوان اثاري هنري و قبرستانهاي ترك و آزربايجاني مي بايد به شكل موزه هاي روباز تلقي شوند. از همين روست كه از طراحي سنگ مزارها، تا نقش و نگارهاي حك شده بر آنها و متون و اشعار تركي شان همه مي بايست مانند گذشته - علاوه بر اطلاعات شخصي در باره كسي كه در آن مزار آرميده است- در باره هويت ملي او، وطن آزربايجاني و ملت ترك نيز معلومات دهند.

اهميت و ارزشهاي فرهنگي كه در سنگ مزارها نهفته است اخيرا از طرف تركان ايران كشف شده است. و به موازات آن انفجاري در نوشتن سنگ قبرها به زبان تركي در سراسر آزربايجان بويژه استانهاي مركزي، آزربايجان غربي، زنجان و تهران مشاهده مي شود. در زير نمونه هائي از سنگ قبرها كه به زبان تركي نوشته شده اند آورده مي شود: