قديمي ترين نمونه هاي ادبيات ترك، نوشته هاي سنگ مزارها است

مئهران باهاري

سنگ قبرها در عين حال نمونه زيبائي از محصولات زباني و خزينه اي پربها براي زبانشناسان، تاريخنگاران، فلكلورشناسان، عالمان فلسفه و ادبياتند. در ادبيات ترك نيز قديمي ترين نمونه ها عبارت از نوشته هاي سنگ مزارها است:

١- سنگ مزارهاي گٶك تورك:

در اواسط قرن ششم میلادی دولتي بزرگ در آسیای میانه ظهور کرد. طایفة حاکم اين دولت «ترک» نام داشت و این نام بعدها به قلمرو بزرگی اطلاق شد که بسرعت گسترش یافت . از فرمانروایان این قوم اولین متون منسجم در فرم کتیبه های سنگ مزار به گویشی از ترکی کهن به جا مانده است. اين كتيبه هاي سنگ مزار، نخستین مأخذ شناخته شده اند که در آن کلمة ترک بارها به عنوان نام جمعی از مردمان به کار رفته و بهترین تحقیق جامع در بارة همة آنچه از زبان ترکی تا امروز بازمانده مي باشند. کتیبه هاي مذكور که به سده های اول تا چهارم / هفتم ـ دهم تعلق دارند با پیشینه های جغرافیایی ـ سیاسی گوناگون کهنترین اسناد زبان ترکی اند. بعضی از آنها بویژه کتیبه های طولانی و منسجم اورخون امکان تجزیه و تحلیل در جزئیات ساختاری زبان تركي را فراهم می کنند. سنگنبشته های اورخون در دو حوضة رودهای اورخون و تالاس و ینی سئی است که شامل چند سنگ قبر از جمله سنگ قبر کول تگین (113/ 731) و بیلگه قاغان / خاقان (116/734) مي باشد. این متون اغلب به خطی مشهور به رونی و يا رونی شکل نوشته شده اند.

٢- سنگ مزارهاي تركان باستاني بولقار:

ترکهاي باستان در اروپای شرقی در مثلث جغرافیایی گسترده اي شامل نواحی پونتیک، ولگا و بالکان مستقر شده بودند که بلغارها نمونه ای از آنانند. بلغارها یکی از اقوام اوغوری اند که از قرن پنجم تا هفتم میلادی در منطقة پونتیک به سر می بردند و بعدها در قرن هفتم به شمال شرق بالکان نزدیک رودخانة دانوب و در تاریخی نامعلوم به ولگا کوچ کردند. زبان بلغارهای شمال شرق بالکان، تركي بلغاری دانوب نامیده می شود. شواهد بر جا مانده از زبان‌ تركان بلغار، همانند زبان تركان خزر نامهاي‌ جايها و اشخاص‌ در فهرست شاهزادگان بلغاری و چند «گور نوشته‌» و کلمات و القاب و اسامی و وامواژه ها در زبان اسلاونیک یعنی شکل قدیمی زبان بلغاری امروز (اسلاوی) است. متون کوتاه اما منسجم کتیبه های تركي سنگ مزارهاي بلغار ولگا که به خط عربی نوشته شده، از مهمترین مدارک زبان شناختی در بارة زبان آنها و بررسی گذشتة زبانشان محسوب می شوند. امروزه‌ با توجه‌ به‌ كتيبة كشف‌ شده‌ در سرزمين‌ بلغارهاي‌ كرانة رود دانوب‌ معلوم‌ شده‌ است كه زبان‌ بلغارها به‌ زبان‌ معاصر چوواشها نزديك‌، و جزو زبانهاي‌ تركى‌ غربى‌ بوده و به‌ گروه‌ زبانهاي‌ اغوز - پچناك‌ تعلق‌ داشته‌ است.