Alvei Mezar Taşları

Malatya-Elazığ-Tunceli-Erzurum-Erzincan gibi, Doğu Anadolu bölgesindeki illerde, 13.yüz yıl ve sonra ki yüzyıla ait, şehir ve kasaba, köy ve mera yerleşim birimlerinde, Türkmen izlerini mezar taşlarında görmek mümkündür.

Bir milletin tarihi süreçte, varlığını; mezarlıklar önemli bir şekilde belgelemektedir.

Bu nedenle, Alevilerin tapu senetleri de mezar taşlarıdır. İşte bunlardan biri de; “Erzincan’a bağlı Refahiye’den yaklaşık 22 km. uzağında ve onun güney batısında iki küçük derenin Y harfi şeklinde birleştiği bir yerde kurulmuş olan Eski-konak Köyü”dür.

Mezar taşlarının yan yüzeyinde bir takım eşyalar gündelik yaşantıda kullanılan, araç-gereç ve ev tasvirleri ile sanatsal özellikler taşıyan şekiller; resimler, tarihi bilgi ve dualar işlenmiştir.

Bu figür ve motifler cinsiyeti, hayatı ve mesleği ile alâkalı görülen motifler seçilerek kullanılmıştır.

Mezar taşlarının çoğunun üzerinde gençliği gösteren kılıç kalkan, hançer, bıçak, sadak, ok, yay tüfek, tabanca, eyerli at, koç figürleri görülürken; Evladı-Resul Dedelere ait lâhit türleri üzerinde manevi gücü ifade eden asa kabartmalı mezar taşı, bazı din adamlarının mezar taşlarında ise tespih, kandil, vb. gibi eşyalar tasvir edilmiştir.

Kadınlara ait mezar taşlarında ise ev eşyaları şekilleri, dokuma tezgahı, şiş herek, çatal, ibrik, leğen, tarak, tepsi fincan, kandil motifleri, iğne, sap, küskü gibi resimlerin yapıldığı görülmektedir.

Ayrıca; horoz-tavuk motifi, çite leylek veya tavus kuşu motifleri, şahin, yılan, üzerlik otu ve kır çiçekleri motiflerin olması; hekim, afsuncu ve avcı gibi ölenleri ya da ruhu göğe ağanları betimlemektedir.

Karasaban, boyunduruk, üvendire, orak, derhe, gibi alet-araç-edavat çiftçileri; balta, kama ve baston gibi şeyler de Şeyh ve asker araçları işlenmiştir ki, önemli birer belgesel kanıttır.

Mezar taşlarındaki bezemenin ölen kişinin şahsiyetiyle, yaşam biçimiyle yakından alâkalı olduğu açıktır.

Örneğin, ibrik; temizliğin paklığın, tepsi konukseverliğin, kandil aydınlığın, Ayna ise Güneş ve Ay’ın sembolleridir; “Ay Ali’dir, gün Muhammed” veya “Aynayı tutum yüzüme Ali göründü gözüme” özdeyişleri de şahidelerde ki ayna motifleri ile anlatılmıştır.

Tüfek, tabanca, ok, yay, kılıç, taber, eyerli at gibi yatana ait eşyaların kabartma resimleri, tamamıyla Türklerin yaşama biçimleriyle ilgili semboller olup, mezarda yatan kişinin yiğitlik ve kahramanlıklarını temsil etmektedir.



İnsan yüzü şeklinde gerdanlık kabartmalı kadın mezar taşı bölgede bulunmaktadır.



At kabartmalı mezarlar; Şamanizm’in izlerini yansıtan benzerleri Kazakistan’da ve diğer Türki devletlerde de bulunmaktadır.

Yine, Kazakistan-Cumbul müzesi bahçesindeki Balballar ile köy mezarlığında ki insan yüzü motifli taşlarla büyük benzerlik vardır.

Bunlar atalarının kökenlerinin nereden geldiğini gösterdiği gibi, hangi kültürü Anadolu’ya taşıdığınında önemli bir belgesidir.



Dersim/Tunceli'nin Hiç Köyü'ndeki mezarlıkta bulunan H.1328 tarihli ve insan heykelli mezar-taşı dikkate şayandır.

Malatya-Arapgir-Onar Köyü ve Elazığ-Baskil-Muşar-Şeyh Hasan Köyü mezarlığında da benzer örnekler görülmektedir.

Bölgede boyunlara asılan Hemail'lerde üçgen Mühr-ü Süleyman biçiminde olup, kaide ve mezar taşlarında çeşitli biçimleri çok sık olarak süsleme şekli tarzında kullanılmıştır.

Güneş gülü motifi sağlık ve uğu ifade etmektedir ki bu figürde sıkça kullanılmıştır.

Şeyh Hasan (Tabanbükü) Köyü’ndeki, bir kadına ait mezar-taşının arka yüzü kafatası görünümünde olup, uzunca örgülü saç, taşın alt seviyelerine kadar inmektedir.

Ön yüzü yuvarlak olup, baş kısmında göz ve burun silinmiş olmasına rağmen belli olmakta, başın altına doğru da bir takı vardır.

Bu da önemli bir belgedir.

Bölgedeki eski Mezarlıklarda bulunan kadın şahidelerinin üst tarafı oval, altı düz, üç paralel çizgiden oluşan stilize kadın saçı ve kırık, eğri, düz çizgilerden gözler, ağız, burun belirtilerek bir yüz yapılmış özgün şekillere rastlanmaktadır.

Mezar-taşlarının ortasında ise graffitto edilmiş bir hayvan üstünde geometrik çizgilerden oluşan yük, çeşitli kuşlara, arslan, geyik ve yılanlara ait değişik kabartma resimler görülmektedir.

Orta-Asya’da Kipçak-Kuman boylarında da taş kadın heykelleri vardır.

Bu tip heykeller aynı kültürün Anadolu’daki izleri olasıdır.

Genç yaşta ölmüş insan mezarlarında; hayat ağacı motifi ve Güneş gülü motifli sıkça rastlanılmaktadır.

Çoğunluk olarak mezar taşlarında Güneş Gülü ve Mühr-ü Süleyman motifleri süslemeleri varolup, lahitler çatma taş şeklinde yapılmıştır.

Tunceli bölgesindeki mezarlıklarında “Koçbaşlı Mezartaşları” üzerinde bulunan “Güneş Gülü“ motifleri ve diğer simgeler Türkmen geleneğinin sembolleridir.

Çok eski yerleşim birimi olan bu yörelerde; Orta-Asya eski Türk gelenekleri ve ölü kültü anlayışı aynen burada da yaşatılmıştır.

Aleviler; düşünsel ifadelerini pratikte, rakam, harf, işaret, şekiller, semboller ve çeşitli ritüellerle anlatarak inanç ve kültür, kültlerini oluşturmuşlardır.

Mimari yapı sanatı açısından baktığımızda Alevi/Bektaşi mezar-taşları (Şahide, Hecetaşı) boyutları ve şekilleri, dizaynları, üzerindeki motif ve sembolleri, bezemeleri ve işaretleri, gizli bir anlatımın ve cemaatin kültürel kimliklerinin bir öğesini teşkil etmektedir.

Mezar-taşlarındaki şekiller, boy-oymak ve obaların aidiyetini bildirmektedir.

Orta Asya Türklerinin inancını dört temel noktada toplayabiliriz.

Gök Tanrı kültü, Atalar kültü, tabiat kültleri ve IX. yüzyıldan itibaren bu kültlere eklemlenen Şamanizm inancı; tüm bu inançlar öylesine birbirine girmiş ki ayırmak imkansız hale gelmiştir.

Atalar Kültü; ölmüş büyüklere tazim, atalara saygı, baba hukuku nun inanç sahasındaki belirtisi olarak görülmektedir.

Türkler gibi atalar kültüne sahip diğer kavimlerde bu inanç, ölen bazı kudretli kimselerin yarı-tanrı sayılmasına kadar ileri gitmiştir...

Eski Türkler ölenin yeri belli olsun diye KURGAN inşa ederler, mezarlarının üstüne tümsek yaparlar veya geniş daireler şeklinde taş yığarlar ve hatta taş heykeller (BALBAL'lar) dikerlerdi.

Mezar mimarisinin toplumların yaşayış, inanç ve kültürleri ile yakından ilgili olduğu ve mezarların kendi başlarına bir sanat eseri özelliği taşıdığı bilinen bir husustur.

Tek başına veya gruplar halindeki mezarlar ve mezar taşları Türk Mimarisi içerisinde de çeşitli özellikleriyle dikkati çekerler.

Bektaşi mezar mimarisinin güzel örneklerinden Er-Yek Baba Türbesinin bulunduğu Zeytinburnu-Kazlıçeşme'deki mezar grubu; Oniki dilimli üç sargılı Hüseyini (Haydari) taclı mezar taşları, 1826 Yeniçeri katliamında mezarlarının ortadan kaldırılmasından kurtulan ender eserlerdendir.

Bu mezar taşlarına tarihsel olarak baktığımızda; Hacı Bektaş-ı Veli'nin giydiği keçe 12 dilimli Hüseynî-Haydarî Kızılbaş tacın aynısıdır.

İstanbul’da bulunan önemli birer Alevi/Bektaşi belgesidir...

فرهنگ و آداب سوگواری و عزا در بين ترکمن ها

يوسف قوجق
/ مديرمسئول فصلنامه ياپراق / نخستين نشريه ترکمن های ايران)

در اين دنياي ماشينی، شايد خيلی از نسل جديد ترکمن ها هم ندانند که آداب و رسوم عزا چگونه است و در زمان فوت کسی، چگونه بايد در مراسم فاتحه خوانی متوفی شرکت کرد و اصولاً در اين گونه مراسم چه بايد کرد و چه عباراتی را بايد گفت. بر همين اساس، نگارنده در اين مختصر قصد دارد ضمن اشاره و اعلام نظر خود در باره ی نگرش مختومقلی (سخنور بزرگ ترکمن) در خصوص مرگ و زندگی، به برخی از آداب مرسوم در بين ترکمن ها به هنگام عزا بپردازد و در پايان نيز، جملات و اصطلاحاتی را برشمارد که معمولاً در اين گونه مراسم بيان می شود.

مفهوم مرگ و زندگی از منظر مختومقلی

يکی از موضوعاتی که همواره ذهن بشر را به خود مشغول کرده ولی هيچ گاه نتوانسته از آن رهايی يابد، مرگ است. مختومقلی مرگ را به مثابه ی سفری می داند بی بازگشت و به همين خاطر ،آن را سفری مشکل خوانده است:

مشكل‌ سفر بولار اولوم‌ سفري‌
وهمي‌ چوخ‌ بولار، كوپدور خطري‌
قايتماز چاپاري‌، گلمز خبري‌
بو سفرا گيدن‌ گلمز، يارانلار!
(شعر: «بولماز، يارانلار»)

ترجمه:
سفر مرگ ، سفری مشکل است
وهمی زياد دارد و خطراتش زياده است
آن که رفته، چاپارش بازنمی گردد و خبری به ما نمی رسد
ايا ياران! آن که به اين سفر رفته، باز نمی گردد.

هر کس مرگ را به چيزی شباهت می دهد و مختومقلی، آن را به نوشيدنی و شربتی شباهت می دهد که اگر چه تلخ است، اما هر کس در اين دنيا بناچار از آن می نوشد:

اولوم‌ بير آجي‌ شربتدير
هر كيم‌ آندان‌ ايچر گيدر
(شعر: « بيچر گيدر»)

ترجمه:
مرگ چون شربتی تلخ است
که همگان از آن می خورند و می گذرند

در اين دنيا شايد تنها چيزی که همگی انسان ها در برابر آن، عملاً در يک سطح قرار دارند، مرگ باشد. مرگ، فقير و غنی نمی شناسد و همگان در برابر آن در سطحی برابر، ناتوان و ضعيفند. به قول مختومقلی:

مختومقلي‌، شكر ايله‌گيل‌ خداغا
اولوم‌ برابردير شاه‌ و گداغا
(شعر: « ياد بولار»)

ترجمه:
مختومقلی! شکرگذار خدای باش!
چرا که مرگ برای شاه و گدا برابر است

يکی از مهمترين تأکيدات شعری در اشعار اين سخنور بزرگ ترکمن، نصايح و پندهای حکيمانه ای است که گاه با چاشنی تلميح به داستان ها و روايات دينی همراه است و گاه آميخته به زيبايی های کلامی و شعری است. همچنان که در بيت زير می بينيم، او سعی می کند در مصراع دوم، تلخی سرنوشت محتوم بشر را که به مرگ ختم می شود و در مصراع اول از آن ياد کرده، اندکی بکاهد و برای همين منظور، جان آدمی را مهمانی می داند که چند صباحی مهمان تن بوده است.

هر نيچه‌ ياشاسانگ‌، آخر اولوم‌ دير
عزيز جان‌لار تنده‌ بيزه‌ ميهماندير
(شعر: « گوزه‌ ميهماندير»)

ترجمه:
هر اندازه هم که زندگی کنی، سرانجام به مرگ می رسی
اين جان عزيز مهمان تن ماست.

از زمانی که انسان زندگی را شناخت و در طول حيات خود به ظواهر اين دنيا تعلق خاطر پيدا نمود، در آرزوی داشتن عمر طولانی بوده است. اين آرزو همواره در نهاد بشر بود و بنا به روايات قدما، همين آرزو بود که اسکندر را برای يافتن آب حيات ـ که آب چشمه ای دست نيافتنی (چشمه ای اساطيری) است و عرفا آن را کنايه از باده حيات بخش می دانند ـ به ظلمات کشاند. همان آبی که در ادب قدما آمده است که تا خواست اسکندر از آن بنوشد تا جاودان باشد، چشمه از ديدگان وی ناپديد شد. به قول حافظ:

سکندر را نمی بخشند آبی
به زور و زر ميسر نيست اين کار

و به قول مختومقلی آب حيات همان آبی است که در ظلمات است:

بيلرمي‌ سن‌، حيات‌ آقار ظلماتدا
خضر بيلن‌ كيمسه‌ طهارت‌ اتدي‌؟
(شعر «كفارت‌ اتدي»)

ترجمه:
آيا می دانی (آب) حيات در ظلمات جاريست؟
چه کسی با (حضرت) خضر وضو گرفت؟

درست در مقابل اين موضوع، در ادب عرفانی ـ اسلامی، حضرت خضر و الياس را داريم که از آن آب نوشيدند و عمری جاودان يافتند. به قول مولوی (در دفتر ششم از مثنوی):

چون خضر و الياس مانی در جهان
تا زمين گردد ز لطفت آسمان

و يا به قول مختومقلی که به همين موضوع اشاره نموده و می فرمايد:

خضر، الياس‌ كيبي‌ گيرسم‌ ظلماتا
يا رب‌ خبر بيلرين‌ مي‌، يار سندن!
(شعر «يار سندن‌»)

ترجمه:
اگر همچون خضر و الياس در ظلمات روم
يارب! آيا نشانی از تو خواهم يافت؟

شايد دادن عمری طولانی به برخی از شخصيت های اساطيری ـ تاريخی که در بين قدمای ادبيات رايج بوده، نشانی از همين آرزوی انسان به داشتن عمری طولانی باشد. آن جا که مختومقلی می فرمايد:

دورت‌ مونگ‌ دورت‌ يوز ياشان‌ لقمان‌ حكيمينگ‌
باشي‌ قارا قوما باتدي‌، يارانلار!
(شعر «باتدي‌، يارانلار»)

ترجمه:
لقمان حکيم با چهار هزار و چهارصد سال عمری که داشت
سر انجام سر به بالين خاک نهاد؛ ايا ياران!

طبيعی است منظور سخنور در اين بيت از بيان عدد «چهار هزار و چهارصد» برای عمر لقمان، نشانه ی کثرت است و نه عدد حقيقی. چون شاعر ترکمن در يکی ديگر از شعرهايش ، ضمن پرداختن به ذم دنيا، بدون قيد عددی برای سن لقمان، چنين گفته است:

آخردا اجل‌ قويمادي‌، كوپ‌ ياشادي‌ لقمان‌
كوپ‌ بنده‌لرينگ‌ ملكيني‌ ويران‌ قيليپ‌ اوتدي‌
(شعر «دولوپ‌ اوتدي‌»)

ترجمه:
لقمان که عمری طولانی داشت؛ سر انجامِ کار به اجل رسيد
اين دنيا ملک بندگان زيادی را ويران کرد و رفت

اگر بخواهيم در باره ی کيستی خود شخصيت لقمان از منظر مختومقلی بحث کنيم، سخن به درازا خواهد کشيد اما به اختصار و با استناد به اين شعر از مختومقلی که می فرمايد:

مختومقلي‌ آيدار، منينگ‌ درديمه‌
دنيانينگ‌ طبيبي‌ ــ لقمان‌ شفا بر!
(شعر «شفا بر»)

ترجمه:
مختومقلی می گويد درد مرا شفا ده
ای لقمان که طبيب اين جهانی!

و يا:

خداغا راز آيتدي‌ حضرت‌ لقمان‌
«ديله‌گيم‌، دوش‌ اتمه‌ نامردا، دنيا!»
(شعر «قالار بو دنيا»)

ترجمه:
حضرت لقمان در راز و نياز به درگاه حق
دعا کرد: «تقاضايم اين است که مرا بي نياز از اين دنيا و نامردمان کن!»

می توان دو شخصيت ظاهراً متفاوت برای لقمان قائل شد که يکی از آن ها همان لقمان حکيم (حکيم به معنای پزشک) است ـ که در اشعار مختومقلی جنبه ی اسطوره ای يافته و همچنان که در بالا ذکر شد، عمری چهار هزار و چهارصد ساله به وی داده ـ و ديگری حضرت لقمان حکيم (حکيم به معنای دارای حکمت) که البته خداوند در قرآن نيز از لقمان به داشتن حکمت ياد می کند و حتی سوره ی 31 نيز به همين نام است.

کوتاه سخن اين که به نظر نگارنده، دادن عمری طولانی به شخصيت ها در اشعار مختومقلی و ديگر ادبا، نه از جنبه ی عددی و رقمی، که از اين نظر اهميت دارد که آن را نشانه ای از آرزوی بشر می توان تلقی نمود. به عبارت ديگر همچنانکه در هر ملتی، شخصيت های اساطيری بازتاب آرزوهای آن ملت در حماسه های ناکام آن ملت است، با توجه به اين ابيات، نگارنده بر اين نظر است که انسان ها در طول تاريخ، داشتن عمری طولانی را آرزويی دست نيافتنی دانسته و اين آرزوی عامه را به عمر شخصيت های اساطيری نسبت داده اند.

آداب سوگواری و عزا در بين ترکمن ها:

ترکمن ها، خبر درگذشت يک فرد را بسيار محترمانه به يکديگر می رسانند. به طور مثال، هيچ گاه جمله ی «فلانی اؤلدی» (فلانی مُرد) را به کار نمی برد و آن را جمله ای غير مؤدبانه و ناشيانه می دانند و به جای آن، عامه مردم غالباً می گويند: «فلانی آيريلدی» (يعنی: فلانی درگذشت)، «فلانی يوغالدی» (يعنی: فلانی غايب شد) و يا «فلانی دونيأدن اؤتدی» (يعنی: فلانی از دنيا رفت). البته عباراتی نيز وجود دارند که بيشتر در بين خواص کاربرد دارند و غالب اين جملات، دارای ايهام و کنايه است، نظير «فلانی يوردونی تأزه لدی» (يعنی: فلانی محل سکونتش را عوض کرد») ،«فلانی آماناتينی تاپشيردی» (يعنی: فلانی امانتش را تحويل داد)، «فلانی إيه سينه قووشدی» (يعنی: فلانی به صاحبش واصل شد)، «حقينگ رحمتينه قووشدی» (يعنی: به رحمت حق رسيد)، «إيه سينه قووشدی» (يعنی: به صاحبش بازگشت»،« باقيته گؤچدی» (يعنی: به سرای باقی کوچ کرد) و يا «فلانی حق جائينا گيتدی» (يعنی: فلانی به خانه ی حق رفت).

ترکمن ها هيچ گاه پشت سر فرد متوفی غيبت نمی کنند و اين امر را گناهی بزرگ می دانند. از نياکان ترکمن به آن ها توصيه شده است که پس از فوت شخص، حتی دشمن وی نيز نبايد بدی های او را بگويد و شايسته آن است که در باره ی کارهای خوب آن فرد و صفات مثبت مرحوم صحبت شود.

در برخی از مناطق ترکمنستان رسم بر اين است که در داخل کفش نمازگزاران نماز ميت، پولی می گذارند.

مراسم تدفين بين ترکمن ها در سکوت کامل انجام می شود. پس از پايان يافتن مراسم دفن ـ که آن نيز رسوماتی دارد که در اين مقاله از ذکر آن صرف نظر کرده ايم ـ فاتحه خوانده می شود که در ترکمنی به آن «آيات اوکاماق» می گويند. پس از آن، يکی از نزديکان متوفی رو به حضار کرده و با ذکر نام وصی، اعلام می کند که هر کس بدهی و يا طلبی از متوفی دارد، به وصی مراجعه نمايد.

همچنين رسم است که پس از خواندن نماز ميت و خاکسپاری، پيشنماز با صدای بلند رو به حضار می کند و با ذکر نام متوفی، می پرسد: «فلانی نأهيلی آدام دی؟» (يعنی: فلانی چگونه آدمی بود؟) و همه ی حضار می گويند: «اونگات ـ قووی آدام دی» (يعنی: آدم خوبی بود) اين سؤال و جواب سه بار تکرار می شود.

بين ترکمن ها رسم بر اين است که بيل و ديگر ابزاری که برای کندن قبر و خاکسپاری از آن ها استفاده شده، به درازا روی زمين نمی اندازند، بلکه پس از آمدن به منزل متوفی، آن ها را به شکل عمود، بر ديوار خانه تکيه می دهند.

معمولاً در بين ترکمن ها سوم، هفتم، چهلم، صدم و سال متوفی را می گيرند و اين روزها را به ترتيب «اوچی»، «يدی سی»، «قيرقی»، «يوزی» و «ييلی» می نامند. در اين روزها، مراسمی گرفته می شود و نذری داده می شود که به آن «صدقه» می گويند. اين ايام را ترکمن ها «مرحومينگ بِللی گونلری» (يعنی: ايام مشخص مرحوم) نام داده اند.

ترکمن ها وقتی سواره يا پياده از کنار گورستان می گذرند، رسم است که در همان وضعيتِ گذر، فاتحه ای بخوانند و دست به صورت خود بکشند. اين رسم به قدری رسمی مؤکد است که حتی آنها که خواندن فاتحه را نمی دانند، به نيت قلبی، به هنگام گذر از کنار گورستان، دست به صورت خود می کشند و از خداوند، طلب رحمت و آمرزش می کنند. اين رسم بين ترکمن های ايران و ترکمنستان رسمی مرسوم است. در اين حالت، آن که پشت فرمان خودرو نشسته، حتماً راديو و يا دستگاه ضبط خود را خاموش و يا صدای آن را به حداقل می رساند.

يکی ديگر از رسومات بين ترکمن ها، گذاشتن کلاه و يا عرق چين بر سر، به هنگام شرکت در مراسم فاتحه خوانی و عزا ـ که ترکمن ها به آن «ياس» می گويند ـ است. در بين ترکمن های ايران، فقط صاحب عزا و نزديکان متوفی کلاه يا عرق چين بر سر می کنند و بر شرکت کنندگان در مراسم عزا، فاتحه خوانی يا خاکسپاری، اين پوشش سر الزامی نيست و عيب نمی دانند اما در ترکمنستان، رسم بر اين است که شرکت کنندگان در اين گونه مراسم نيز همچون صاحب عزا، کلاه می پوشند و آن را احترام به صاحب عزا می دانند. فرقی هم ندارد که اين مراسم در چه فصلی از سال باشد؛ در ترکمنستان وقتی در بين ترکمن ها فردی فوت می کند، شرکت کنندگان در مراسم، الزاماً کلاه به سر می کنند و غالباً نيز کلاه های خز دار بر سر می کنند. اين رسم بين ترکمن های ترکمنستان رسمی موکد است و بر متخلفين از اين قاعده، عيب می شمارند.

پوشيدن لباس سياه در اين گونه مراسم، چه از سوی صاحب عزا و چه شرکت کنندگان در اين گونه مراسم، مرسوم نيست اما پوشيدن آن را عيب نمی دانند.

شرکت در مراسم فاتحه خوانی نيز با رسوماتی همراه است. امروزه در بين ترکمن ها غالباً رسم بر اين است که در کنار خانه متوفی، چادری برپا می کنند. (در شهرها، برپايی چادر شايد به خاطر عدم وجود فضای کافی برای برگزاری اين مراسم، مرسوم شده باشد. چون تا چندی پيش، در روستاها برپايی چادر مرسوم نبود اما در حال حاضر، برپا شدن چادر در کنار هر خانه ای، يکی از نشانه های عزا محسوب می شود.) در چادر، ريش سفيدان محل و افراد مسن اقوام متوفی می نشينند و يکی از قاريان قرآن در صدر مجلس و کنار نزديکترين فرد به متوفی می نشيند. رسم بر اين است که هر گاه فرد (يا افراد) شرکت کننده برای عرض تسليت وارد چادر می شود، بی آنکه با کسی دست بدهد، بنشيند و همان موقع نيز قاری از حفظ، شروع به خواندن آياتی از قرآن می کند. پس از آن، همان فرد شرکت کننده در عزا با اشاره ی سر به سمت صاحب عزا، با وی احوال پرسی نموده و تسليت می گويد و بعد، همان فرد با نگاه به تک تک ديگر حاضرين در چادر، با آنها نيز احوال پرسی می نمايد. صرف چای و پذيرايی مختصر صورت می گيرد. تا چندی پيش معمولاً رسم بر اين بوده که شوربايی تهيه می شده (در ترکمنستان پخت اين غذا هنوز هم معمول است) ولی هم اکنون در اين گونه مراسم برنج با خورشت می پزند و رسم است که ـ مخصوصاً در ايام اول فوت ـ اشخاصی که برای عرض تسليت می آيند، يکی دو لقمه بيشتر نخورند.

رسم بر اين است که وقتی کسی می خواهد چادر را ترک نمايد، از صاحب عزا رخصت می طلبد و با موافقت وی، قاری بار ديگر آياتی از قرآن را می خواند و به اين ترتيب، فرد بار ديگر طلب آمرزش نموده و بی آنکه به کسی دست بدهد، بلند شده و از چادر بيرون می رود. سنت دست ندادن به صاحب عزا، معمولاً تا سوم يا هفتمين روز فوت متوفی ادامه دارد.

صاحب عزا و نزديکان و حتی همسايگان متوفی، حداقل تا مراسم چهلم متوفی، هيچ سازی و يا آهنگی را گوش نمی دهند و جشن عروسی بر پا نمی کنند. صاحبين عزا و نزديکان متوفی، تا روز چهلم، ريش و سبيل خود را نيز نمی تراشند. تا سوم متوفی، رسم است که در آن خانه غذايی پخته نشود و در اين مدت، همسايگان متوفی برای بازماندگان و صاحب عزا، غذا درست می کنند.

وقتی فردی فوت می کند، آشنايان دور و نزديک برای شرکت در مراسم تدفين، سوم، هفتم و غيره، به خانه متوفی می آيند. از ديرباز رسم بر اين بوده و هست که زنان با در دست داشتن بقچه ای متشکل از سه عدد نان، به خانه ی صاحب عزا می آيند. (اصولاً انتخاب شمارگان فرد برای اين گونه مراسم، نشانه ای از کم بودن فرد از ميان جمع است) زنان صاحب عزا نيز يکی از آن سه نان را برمی دارند و آن بقچه را با دو نان برمی گردانند. (شايد به اين مفهوم که آرزو می کنند در خانه ی آورنده ی بقچه، شادی باشد. انتخاب شمارگان زوج را می توان نشان سعد و شادی دانست)

دعاها و اصطلاحات مربوط به عرض تسليت:

پرکاربردترين عبارات دعايی برای عرض تسليت به صاحب عزا در بين ترکمن ها، چنين است:

ـ الله رحمت اتسين (خدا رحمت کند)
ـ ايمانلی بولسون (ايمان بدرقه ی راهش باد)
ـ ايمانی همرا بولسون (ايمان بدرقه ی راهش باد)
ـ روحی شاد بولسون (روحش شاد باشد)
ـ جايی جنت بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ جايی جنت دن بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ جايی بهيشت دن بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ الله قلب نگيزا گينگ ليک برسين (خدا سعه صدر به شما بدهد)
ـ ايزی ياراسين (بازماندگانش افرادی قابل ، بار بيايند)

البته کاربرد برخی از اين عبارات، بسته به سن متوفی، اندکی متفاوت است. اگر متوفی کودک و خردسال باشد، غير از برخی عبارات عمومی فوق الذکر، غالباً اين عبارات را نيز می گويند:

ـ عوض اوغلونی برسين (يعنی: عوضش پسری بدهد)
ـ قالانلارينگ جانی ساغ بولسون (يعنی: ديگر فرزندانت سلامت باشند)
ـ قالانلارا اوزاق عمر برسين (يعنی: خداوند به ديگر فرزندانت عمر طولانی بدهد)
ـ اميددا بولونگ (يعنی: اميدوار باشيد)

در مکاتبات (رسمی و غير رسمی) برای عرض تسليت به صاحب عزا، اين عبارات دعايی ـ بسته به سطح جايگاه اجتماعی فرد متوفی ـ اندکی شکل اديبانه به خود می گيرند. غالب اين عبارات و اصطلاحات دعايی چنين است:

ـ جايی جنت دن، اورنی اوچماخ دان بولسون (جايش در جنت و جايگاهش در بهشت باشد)
ـ جنّت دن جايی، اوچماخ دان پايی بولسون (جايش در جنت و جايگاهش در بهشت باشد)
ـ بييک الله تعالی، ايمان بايليقينی برسين (خداوند متعال غنای ايمان به او عطا نمايد)
ـ ياتان يری ياغتی بولسون (آرامگاهش نورانی باشد)
ـ ايمانی همرا، جايی جنت بولسون (ايمان بدرقه ی راهش و جايگاهش در جنت باشد)
ـ او دونيأسی آمان بولسون (آن دنيايش ـ آخرتش ـ ايمن باشد)
ـ بييک الله، مرحوما رحمت نورونی إچيلسين (خداوند بزرگ برای آن مرحوم ، نور رحمتش را بگستراند)
ـ چونگّور قينانچ بيلديريأرين (تأسف عميقم را ابراز می دارم)
ـ آغير حسرتی (آغير ييتگی نی) يِنگيپ گچمک ده، سيزه صبر ـ طاقت لی ليق و مردليک ديله يأرين (برای شما در سپری نمودن اين غم سنگين ـ اين ضايعه ی سنگين ـ بردباری و مردانگی مسئلت می نمايم)
ـ عوضينی دولوپ بولماجاق بو آغير ييتگی ده، سيزه صبر ـ طاقت لی ليق و مردليک ديله يأرين (برای شما در اين ضايعه ی سنگين ، بردباری و مردانگی مسئلت می نمايم)
ـ آراميزدان باقيّته گؤچ إدنه، ايمان بايليقينی ديله يأرين (برای آن سفر کرده که از ميان ما رفته، غنای ايمان مسئلت می نمايم)

------
منابع:

1- ديوان كامل مختومقلي فراغي/به كوشش مراد دوردي قاضي؛ تصحيح و ويرايش محمود عطاگزلي. مشهد: گل‌نشر، 1382 (چاپ دوم)
2- ترکمنينگ قاديم دان گليأن ملی دينی عادات لاری (آداب قديمی دينی و ملی ترکمن ها)؛ تهيه شده از سوی اداره ی مفتی گری ترکمنستان؛ عشق آباد / اداره انتشارات دولتی ترکمنستان – سال 2006 ؛ 255 ص.
3- فرهنگ تلميحات؛ دکتر سيروس شميسا؛ تهران / انتشارات فردوسی / سال 1369
4- يادداشت های پراکنده ی نگارنده

به نقل از:
http://www.yaprakpress.com/htm/pars/edebiyat/sugwari.htm

تيكيلي داش، بالبال و قورقانهاي مكتب اوشاقلاري در پيرازمان (شهه ريئري) آزربايجان

محوطه شهريئري در نزديكي روستاي پيرازمان در 31 كيلومتري مشكين‌شهر در استان اردبيل واقع شده است.

گذرى در شهر باستانى يئرى در اردبيل / مكتب خانه و منجمان باستانى در مشگين شهر

مسلم نوروززاده

شهرستان مشگين شهر در استان اردبيل يكى از مناطق ارزشمند تاريخى براى مطالعه گذشته انسان پيش از تاريخ تا عهد پرشكوه اسلامى است. آثار تاريخى و طبيعى زيادى در اين شهرستان وجود دارد كه اين شهر را در رده مهمترين مناطق گردشگرى كشور قرار مى دهد. يكى از آثار تاريخى منحصر به فرد اين شهر، محوطه «شهر يئرى» (محلى كه موقعى شهر و آبادى بوده است) را مى توان نام برد. شهر يئري در سال ۱۳۸۱ از سوى ميراث فرهنگى استان اردبيل در فهرست آثار ملى كشور به ثبت رسيد و در منتهى اليه دشت مشگين شهر و به فاصله ۷۰ كيلومترى شمال غرب اردبيل با وسعتى در حدود ۴۰۰ هكتار در كنار رودخانه تمدن ساز قره سو و روستاى پيرازميان واقع شده است.

شهر يئرى اواخر هزاره دوم و اوايل هزاره نخست قبل از ميلاد از آبادى هاى مهم منطقه بوده است. اين محوطه باستانى در حال حاضر با سنگ چينى هاى معروف به «مكتب اوشاقلارى» (بچه هاى مكتب) در جهت شمالى - جنوبى امتداد يافته و در كناره قره سو جلوه نمايى مى كند. لازم به ذكر است قبل از هزاره اول، در دوران نوسنگى اين محل مسكونى بوده و بخشى از تمدن درخشان منطقه در اين نقطه متمركز بوده است. اين محوطه مشتمل است بر قلعه اى وسيع با ديوار دفاعى سنگين از نوع خشكه چين، محلى در ارتباط با برگزارى آئين هاى مذهبى به نام «مكتب اوشاقلارى»، كه اين قسمت داراى فضاهاى معمارى با ديوارهاى سنگى از نوع استيل هاى (تيكيلي داشه) منقوش است. گورهاى باستانى متعددى از نوع كلانسنگى و گوركان (قورقان) كه حدود ۴۵۰ گور در اين محل شناسايى شده است و يك غار باستانى و تپه اى متعلق به دوران اسلامى.

محوطه شهر يئرى پيش از اين در سال ۱۹۷۸ ميلادى به وسيله هيأت چارلز برنى شناسايى و بررسى شده است. وى معتقد است برخى آثار آن تا هزاره سوم قبل از ميلاد و برخى ديگر تا اواخر هزاره نخست قبل از ميلاد، عصر آهن و سفال خاكسترى قرار مى گيرد. چارلز برنى تاريخ بيشتر گورهاى اين محل را هزاره دوم و اوايل هزاره نخست قبل از ميلاد مى داند. بزرگترين سنگ افراشت اين محوطه به ارتفاع ۳‎/۲۵ سانتى متر و به شكل مستطيل وجود دارد كه در وسط بقيه سنگ افراشت ها بوده و مانند معلمى است كه در مكتب خانه در وسط دانش آموزان ايستاده است. در رويه بيشتر اين سنگ افراشت ها، شكل انسانى (به صورت مذكر و مؤنث) كه شمشيرش را حائل كرده، حجارى شده است كه معرف بهترين هنر حجارى در اين دوره است. صورت اين سنگ افراشت ها به سمت شرق و غرب بوده و رو در روى هم به صورت كلاس درس امروزى ۳ ، ۴ سنگ افراشت بزرگ در جلو و بقيه در ۳ يا ۴ رديف در پشت سر هم واقع شده اند.

در سمت غرب تجمع سنگ افراشت ها يك حفره غار مانندى به نام «قارا كوهيل» (دخمه سياه) وجود دارد كه در نزديكى اين غار به طرف شمال يك تخته سنگ بسيار بزرگ جلوه نمايى مى كند. اين تخته سنگ به شكل ميز به صورت افقى بر روى سنگ هاى بزرگ ديگر خوابانيده شده است. ميزهاى سنگى داراى انواع متفاوت هستند ، همچنين ۶ عدد سنگ افراشت به فاصله دورترى جدا از تجمع سنگ افراشت ها قرار دارد كه اين سنگ افراشت ها به منزله خوشه پروين است. سنگ افراشت بزرگ ديگرى نيز در شمال محوطه مذكور به مانند ستاره قطب شمال است كه محوطه مذكور را زير نظر دارد. در نحوه نشاندن سنگ ها نهايت دقت و توجه را از لحاظ علوم رياضى و هندسه و نجوم به كار برده اند. در كاوش هايى كه به وسيله دكتر نوبرى در آذر ۱۳۸۲ در اين محل صورت گرفته، اشياى با ارزشى از داخل گورها كشف گرديده. آثار به دست آمده از محوطه شامل استقرار عصر آهن ۲ تا عصر آهن ۴ است. از جمله محل هاى حفارى شده، محوطه مكتب اوشاقلارى است كه براساس پلان مكشوفه به نظر مى رسد اين محل در ارتباط با برگزارى آئين هاى مذهبى بوده و به طور غيرمستقيم درباره آئين تدفين استفاده مى شده است و در ساخت فضاهاى معمارى اين محل از استيل هاى منقوش بهره برده شده است.

حسن يوسفى، كارشناس باستان شناسى، اشياى مكشوفه از اين شهر را به ۴ گروه زير دسته بندى مى كند:
۱- آثار سفالى، پياله، فنجان، كاسه، آبريز شانه دار
۲- اشياى فلزى شامل آويزهاى طلايى، خنجرهاى آهنى و مفرغى و آئينه هاى برنزى
۳- سنگ هاى تزئينى شامل مهرهاى عقيق و فيروزه
۴- خمير شيشه

وى بسيارى از اشياى مكشوفه را قابل مقايسه با محوطه هاى معاصر از جمله مارليك و حسنلو مى داند و معتقد است: با تداوم حفارى در اين محوطه، بسيارى از زواياى مبهم و تاريك تاريخى آن معلوم خواهد شد. همچنين ندايى، معاون فنى سازمان ميراث فرهنگى استان اردبيل، اين محوطه را ارزشمند و تاريخى عنوان مى كند و مى افزايد: در آينده نزديك نسبت به ساخت سايبان يا سازه فضايى براى حفاظت از آثار ارزشمند حجارى شده اين محوطه اقدام خواهد شد.وى مى افزايد: سازمان ميراث فرهنگى استان قصد دارد پس از تكميل سازه فضايى اين محوطه، نسبت به ايجاد موزه نيز در كنار آن براى گردشگران اقدام نمايد

در پيرازمان ديگر سنگي باقي نمي ماند

سنگ هاي پيرازمان

خبرگزاري ميراث فرهنگي ـ ميراث استان‌ها ـ "پيرازمان" روستايي است باستاني که سال هاي گذشته به سرپرستي "عليرضا هژبري نوبري" مورد کاوش هاي باستان شناسي قرار گرفت.

در مقاله اي که مي خوانيد با نگاهي انتقادي گزارشي از آسيب هاي وارد شده به آثار فرهنگي اين محوطه باستاني ارائه شده است. اين مقاله به قلم"آيدين مسنن" نوشته و در اختيار خبرگزاري ميراث فرهنگي قرار گرفته است.

اين را يك فاجعه حساب كنيد يا در اين آشفته بازار مسايل روز، خرده خبري چند سطري در باب ويران شدن ميراث هزاران ساله، هر چه باشد در پيرازمان سنگي باقي نخواهد ماند. به طور رسمي تقريبا دو سال پيش از كاوش در منطقه باستاني پيرازمان خبررساني شد و ارديبهشت سال پيش بود كه نمايشگاهي از استل‌هاي مكتب اوشاقلاري (پيرازميان) توسط حوزه هنري برگزار شد. همان عكس‌ها كافي بود تا خيل ميراث دوستان را به منطقه سرازير كند.

روستاي پيرازمان در 50 كيلومتري جاده اردبيل ـ مشگين شهر در كنار قاراسو واقع شده است و منطقه باستاني پيرازمان (شهر يئري) و سنگ‌افراشت‌هاي آن درست بالاي تپه‌ها و صخره‌هاي قاراسو قرار دارد. سنگ‌هايي به قد و اندازه مختلف و گاه بنا به منزلت و رتبه متفاوت. چنان زيبا كه همگان را از صنعت و هنر بشر هزاران سال پيش مبهوت مي‌كند.

سيامک آرا مدير روابط عمومي اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري استان اردبيل مي گويد:«محوطه تاريخي شهر يئري به وسعت 2000 متر مربع تاكنون 3 بار توسط باستان‌شناسان و به سرپرستي دكتر نوبري به صورت علمي كاوش شده است. آخرين باري كه به منطقه مراجعه كرديم نسبت به نخستين ديدارها از منطقه، تغييرات فاحشي را در چينش و ظاهر سنگ‌ها مشاهده كرديم. نگهبان فعلي شهر يئري از گزارش هاي متعدد و پي در پي به بازرسان و كارشناسان ميراث فرهنگي مبتني بر تخريب تدريجي اين آثار تاريخي توسط عوامل محيطي مي‌گويد. با مقايسه عكس‌ها و تصويرهاي گرفته شده قبلي اين منطقه و عكس‌هاي جديد مي‌توان به وضوح تفاوت را ديد.

در تپه‌هاي اطراف شهر يئري به حفره‌هاي متعددي برمي‌خوريد با ديوارهاي سنگي كه همان قبرهاي باستاني پيرازمان است كه به گفته اهالي در ساليان دراز به يغما رفته است. نگهبان قبلي شهر" يئري" مي‌گفت: «روستائيان معتقد بودند نبايد شب‌ها به اين منطقه نزديك شد: «قبلا مي‌گفتند اين منطقه جن دارد» شايد همين امر باعث شده كه سوداگران ميراث باستاني بدون دردسر به حفاري غيرقانوني در پيرازمان دست زنند به طوري كه به گفته نگهبان از صدها قبر خالي فقط تعداد انگشت شماري باقي مانده بود كه از مان كاوش توسط باستان‌شناسان شناسايي و حفظ شده است.

يوسفي كارشناس باستان‌شناسي و مسئول كاوش‌هاي شيخ صفي، دادن اطلاعات مربوط به منطقه را منوط به اجازه از سرپرست كاوش دكتر نوبري مي‌داند و دادن هر گونه اخباري را در مورد تخريب و نيز لزوم حفظ سنگ افراشت‌ها منوط به اجازه رسمي از رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اردبيل و طي روال اداري عنوان مي‌كند. اين كارشناس با توجه به تجارب خود گفت و گو را با اين شعر تمام مي‌كند:
گنه كرد در بلخ آهنگري
به ششتر زدند گردن زرگري

محافظت آثار تاريخي در آذربايجان يعني تخريب برنامه ريزي شده!! ولي در فارسستان يعني تعيين حريم زميني و هوائي٫ بازسازي٫ نگهداري و معرفي در سطح جهاني

گزارش اختصاصی-بای بک: حدود ۳ سال پيش که خبر کشف آثار تمدن در شَهَريئري خياو (مشکين شهر)-اردبيل آذربايجان منتشر شد باستانشناسان خبر از يافته شدن مدارکي از دوران آهن دادند. در محوطه شهريئري (مکان شهر) سه بخش عمده با نامهاي اوغلان قالاسي (قلعه پسر) قيز قالاسي (قلعه دختر) و مكتب اوشاقلاري (بچه هاي مكتب) وجود دارد. کاوشهاي باستانشناسي علاوه بر اينکه به دليل فراهم نبودن امکانات و نبود بودجه به کندي پيش ميرفت٫ سرماي منطقه نيز بر اين کندي ميافزود ولي به هر حال در نتيجه تلاشهاي کاوشگران مدارک بيشتري در خصوص قدمت و اهميت اين منطقه پيدا شد.

معابد٫ قبور و ظروف کشف شده در منطقه خياو چؤلو (دشت مشکين شهر) نزديک رودخانه قره سو٫ پلي است ما بين دوران ما و عصر آهن و نيز بازگو کننده دو دوران مختلف مابين ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پيش.

لازم به ذکر است که اين منطقه نيز سرنوشتي مشابه ديگر مناطق تاريخي آذربايجان داشته است٫ يعني سارقان و حفاران غير مجاز اقدام به تخليه قبور و جمع آوري اشيا نموده اند. اين سارقان که اغلب در دسته هاي ۲ نفري اقدام به نبش قبر ميکنند در همه جاي آذربايجان فعاليت ميکنند ولي کار تخليه شهريئري نميتواند کار اين سارقان باشد٫ چرا که سخن از محوطه اي نزديک به ۶۰۰ هکتار ميرود و آثار بدست آمده نيز در عمقي بين ۲ تا ۵ متر قرار داشته اند. نبود تجهيزات و زمان کافي براي سارقاني که تحصيلات آکادميک و ماشين آلات حفاري ندارند شائبه تخليه محوطه توسط نيروهاي مجهزتر و بزرگتر را قوت ميبخشد.

مناطق خاصي در آذربايجان هستند که توسط پسر هاشمي رفسنجاني و پسر مسلم ملکوتي قرق شده اند و کسي اجازه نزديک شدن به آنها را ندارد. اين مناطق اغلب توسط سپاه محافظت ميشوند و حفاريهاي انجام يافته نيز با سرپرستي ح-مهدوي ميباشد که از دانشجويان باستانشناسي و فارغ التحصيل از آلمان ميباشد.

امروز اکثر فعالان آذربايجاني نسبت به تاراج گذشته مان ساکت نشسته اند. تنها ترين موردي که سر زبانهاست ارک تبريز است که بعد از چند سال پيگيري توسط دکتر اعلمي هنوز به جائي نرسيده است. ولي مناطق ديگر چه؟ آثار قديميتر و کليديتر در زمينه اثبات حضور تاريخي تورکها در آذربايجان چه؟ چرا بايد فرداي خود را از امروز تباه کنيم؟ چرا نبايد تاريخ و اسناد خود را از امروز محافظت نکنيم؟

اينها سوالاتي هستند که شما آذربايجانيها بايد پاسخ دهيد.

سلسله اخبار زير از سايتهاي رژيم فارس جمع آوري شده اند و مراحل کاري براي محافظت (=تخريب در آذربايجان) شهريئري را شرح ميدهد.

باي بک

[1] ۸۰‬ درصد از سنگ افراشته‌هاي محوطه باستاني شهريري مشگين شهر تخريب شد ۸۶/۰۳/۱۲

‪ ۸۰‬درصد از سنگ افراشته‌هاي محوطه باستاني شهريري مشگين شهر در اثر اختلاف دماي داخل و خارج زمين تخريب شده است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاري جمهوري اسلامي اين محوطه كه با شماره شش هزار و ‪ ۱۶۲‬در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده با وسعتي در حدود ‪ ۴۰۰‬هكتار وسيع‌ترين منطقه باستاني استان و يكي از مهم‌ترين محوطه‌هاي پيش از تاريخ منطقه شمال غرب ايران است.

در سال‌هاي اخير پس از انجام سه فصل عمليات و كاوش‌هاي باستان شناسي و بدست آمدن آثار و اشيايي از اواخر دوره نوسنگي و عصر آهن در اين محوطه بيش از ‪ ۳۰۰‬قطعه سنگ افراشته از دل خاك بيرون آمد كه با نقوش انساني در اندازه‌هاي متفاوت حكايت از هنر ساكنان اين منطقه در عصر آهن دارد.

امروزه اين آثار بدست آمده و سنگ افراشته‌ها بر اثر عوامل طبيعي از جمله باد و باران حالت اوليه و هويت تاريخي خود را از دست داده و از ‪ ۳۰۰‬اثر بر جاي مانده از اين محوطه درصد كمي باقي مانده است.

كارشناسان ميراث فرهنگي مشگين شهر معتقدند: در صورت محصور نشدن فضاي محوطه و اجرا نشدن عمليات آسيب شناسي و مرمت ‪ ۲۰‬درصد باقي مانده نيز به علت هوازدگي و ساير عوامل جوي دچار فرسايش شده و نقش برجسته‌هاي آنها به صورت كامل از بين خواهند رفت.

محوطه شهريئري مشگين شهر در ‪ ۲۵‬كيلومتري شمال شرقي مشگين شهر واقع است.

نتايج سه فصل كاوش‌هاي باستان شناسي اين محوطه را به سه بخش معبد، قلعه و قوشاتپه تقسيم كرده و قدمت اين مناطق به دوران اواخرمفرغ و دوره نوسنگي و مس سنگي و اوايل آهن مربوط است.

[2] شهر يئري،سايت موزه مي شود ۱۳۸۴/۱۲/۲۶

مدير كل ميراث فرهنگي و گردشگري اردبيل اعلام كرد: « عمليات اجرايي سايت موزه استان اردبيل در محوطه باستاني شهر يري واقع در مشكين شهر آغاز مي شود.» “علويان صدر” با بيان اينكه اين مجموعه باستاني متعلق به دوره هاي عصر نوسنگي و عصر مس و سنگ يا “كالكولتيك” و”نئوتيليك” است، افزود: « قدمت قلعه و معبد كشف شده در اين محوطه به يک هزار و 450 سال پيش از ميلاد بازمي گردد كه در فضايي به وسعت يک هزار و 200 متر مربع قرار گرفته است.»
“مسعود علويان صدر” در بازديد از طرح هاي گردشگري مشكين شهر گفت:« محوطه تاريخي شهر يئري به لحاظ قدمت از اهميت به سزايي برخوردار است كه اميدواريم سال آينده بتوانيم آن را به سايت موزه تبديل كنيم.» وي افزود:« ايجاد سايت موزه در شهريئري مي تواند مهمترين گام براي آشنايي گردشگران و علاقمندان ميراث فرهنگي با اين محوطه باستاني باشد.» “علويان صدر” با بيان اينكه اين مجموعه باستاني متعلق به دوره هاي عصر نوسنگي و عصر مس و سنگ يا “كالكولتيك” و”نئوتيليك” است، افزود: « قدمت قلعه و معبد كشف شده در اين محوطه به يک هزار و 450 سال پيش از ميلاد بازمي گردد كه در فضايي به وسعت يک هزار و 200 متر مربع قرار گرفته است.» وي از سال 85 به عنوان سال تعيين حريم،شناسايي و ثبت آثار ملي و جهاني نام برد و افزود:« پايگاه حفاظتي آثار تاريخي در 4 منطقه مشكين شهر مستقر شده و فعاليت خود را آغاز كرده است.»

[3] ساكنان شهر يئري از خدايان خود بريدند ۱۳۸۴/۹/۹

نتايج سومين فصل كاوش در شهريئري نشان داد قوم ساكن در اين منطقه در نتيجه غالب شدن يك مذهب سياسي، به باورهاي ديني و نيايشگاه مقدس خود بي اعتنا شدند. شهريئري محوطه‌اي به وسعت 400 هكتار است كه در نزديكي پيرازمان از روستاهاي مشكين‌شهر قرار دارد. در اين محوطه لايه‌هايي مربوط به عصر آهن 2 و 3 (3200 تا 2550 سال پيش) شناسايي شده است. جديدترين مطالعات در يافته‌هاي سومين فصل كاوش شهريري، اين واقعيت را براي باستان‌شناسان روشن كرد كه ساكنان اين منطقه پس از سلطه اورارتوها باورهاي مذهبي خود را از دست دادند.

“عليرضا هژبري نوبري”، باستان‌شناس و سرپرست كاوش در شهريري گفت: «عبور ديوار قلعه از روي نيايشگاه شهريئري نشان مي‌دهد در زمان احداث قلعه ساكنان منطقه نيايشگاه خود را مقدس نمي‌دانستند و به آن باور مذهبي نداشتند.» محوطه شهريئري شامل يك قلعه، سه معبد و يك محوطه باستاني موسوم به قوشاتپه است. قدمت قلعه به عصر آهن 3 (2800 سال پيش) و قدمت معبد به عصر آهن دو (3200 سال پيش) مي‌رسد. احداث قلعه روي يكي از معابد نشان دهنده قدمت بيشتر معابد نسبت به قلعه است. اين قلعه روي بقايايي از يك شهر سوخته بنا شده است. به گفته نوبري، قوم ساكن در شهريري پيش از هجوم اورارتوها در اين شهر سكونت داشتند. پس از هجوم اورارتوها به اين منطقه و تخريب شهريئري توسط آن‌ها قلعه جديد بر روي بقاياي سكونت‌گاه پيشين ساخته شد.

در فصل پيشين كاوش در شهريئري نيايشگاه اصلي اين محوطه از زير خاك‌ بيرون آمد. اين نيايشگاه متشكل از سنگ افراشته‌هايي است كه نقش صورت انسان بدون دهان بر روي آن‌ها حك شده است.
به گفته نوبري اين سنگ افراشته‌ها، توتم مورد پرستش ساكنان شهريئري پيش از هجوم اورارتوها بودند.

اورارتوها اقوامي بودند كه بين 2900 تا 2700 سال پيش در منطقه كوهستاني شرق آسياي صغير دولت قدرتمندي به وجود آوردند. قلمرو حكومت اورارتوها پيرامون درياچه وان تركيه و درياچه اروميه بود. آن‌ها كشور گشايي خود را از سمت شمال يعني ارمنستان شروع كردند و از دو راه مرند و اورميه وارد ايران شدند. نوبري گفت: «اورارتوها پس از هجوم به شهريئري براي تحت سلطه در آوردن مردم منطقه ابتدا توتم آن‌ها را بي ارزش كردند و پس از آن خداي خالدي را كه خداي واحد و در عين حال يك دين سياسي بود، در آن‌جا نفوذ دادند.» استفاده از سنگ افراشته‌هاي مقدس معبد در ساخت قلعه جديد و عبور ديوار قلعه از روي يكي از معابد نشان دهنده از بين رفتن تقدس معبد در باور ساكنان شهريئري است. محوطه شهريئري در نزديكي روستاي پيرازمان در 31 كيلومتري مشكين‌شهر در استان اردبيل واقع شده است.

[4] نشانه هايي از سكونت اقوام عصر آهن در قبور سنگي شهريري شناسايي شد ۱۳۸۳/۷/۹

باستان شناسان در دومين فصل كاوش در قبور كلان سنگي شهريئري به نشانه هاي سكونت دو قوم در عصر آهن يك و دو در اين محوطه برخورد كردند. به گزارش «ميراث خبر»، محوطه شهريئري در دشت مشكين در استان اردبيل كنار رودخانه «قره سو» و در دامنه صخره هاي مشرف به دره هاي عميق واقع شده است. محوطه شهريئري شامل 3 قلعه و واحدهاي مسكوني است. اوغلان قلعه سي (قلعه پسر) گوز [قيز] قلعه سي (قلعه دختر) و مكتب اوشاخلاري (بچه هاي مكتب) نام 3 قلعه مذكور است كه شناسايي شده و به ثبت رسيده است.

در فصل اول كاوش هاي علمي محوطه شهريئري كه از اواخر آبان ماه سال گذشته آغاز شد، آثار برجسته اي از عصر آهن به دست آمد. همچنين فصل دوم كاوش هاي باستان شناسي در اين محوطه با هدف ادامه كاوش و مشخص شدن ارتباط بين قلعه، معبد و قبور سنگي اين محوطه و روشن شدن شرايطمختلف معيشتي ساكنان اين منطقه در دوره هاي كالكولتيك و مفرغ جديد آغازشده است. «حسين نوبري» باستان شناس و سرپرست هيات باستان شناسي محوطه شهريئري به «ميراث خبر» گفت: در اين فصل از كاوش به دنبال شناسايي اقوام و قبور بوديم كه در نتيجه كاوش ها مشخص شد اين قبور شامل دو نوع هستند يك نوع كه مربوط به انسان هايي است كه در عصر آهن I مي زيستند و نوع ديگر مربوط به انسان هايي است كه در قلعه شهريئري زندگي مي كردند و مردگانشان را در بيرون از محوطه قلعه دفن مي كردند .اين قبور مربوط به عصر آهن II مي شوند.
وي با اشاره به قدمت قلعه در محوطه شهريئري گفت: « در كنار شناسايي اقوام قبور در اين منطقه و قدمت قلعه محوطه شهريئري، ابزار و وسايلي چون ابزارهاي آشپزخانه اي، سفال، تعدادي اشيا برنزي نيزكشف شد. آثار كشف شده در محل قلعه، پيشينه اين قلعه را به عصر آهن II بر مي گرداند.

نوبري در خصوص نتيجه مطالعات انجام شده بر روي قبور گفت: با توجه به اينكه اغلب قبور توسط قاچاقچيان باز شده بود تنها توانستيم نسبت به پاكسازي قبور اقدام كنيم. در نتيجه مطالعات و كاوش هاي انجام شده روي تعداد اندكي از قبور كه تا حدودي سالم مانده بودند اسكلت هاي انساني متعددي كشف كرديم كه مطالعات DNA باستان شناسي در مورد آنها انجام شده است. وي افزود: در نتيجه اين مطالعات جنسيت انسان ها از طريق كشف اسكلت در قبور مشخص شده است. به گفته سرپرست هيات باستان شناسي محوطه شهريئري؛ با توجه به اشيا و آثار كشف شده ابتدا ضروري است مطالعات اوليه باستان شناسي بر روي آن ها انجام شود تا بتوانيم اشيا شكسته كشف شده را مرمت كرده و سپس مطالعات مردم شناسي و انسان شناسي را در اين محوطه به صورت جدي آغاز كنيم.

گفتني است اشيا به دست آمده پس از مرمت و مطالعات باستان شناسي به موزه مشكين شهر منتقل مي شود. محوطه شهريئري در حدود 400 هكتار است كه 3 كارگاه در اين محوطه مشغول به كار هستند. مطالعات باسَ‍تان شناسي تا اواسط مهرماه ادامه خواهد داشت.

[5] محوطه «شهريئري» در استان اردبيل ، راهي به سوي دانش عصر آهن ۱۳۸۳/۲/۲

در اولين فصل كاوش هاي علمي محوطه «شهريئري» در استان اردبيل، كه از اواخر آبان ماه آغاز شده است، آثار برجسته اي از عصر آهن به دست آمد. به گزارش «ميراث خبر»، در اين كاوش ها كه به سرپرستي «حسين نوبري» باستان شناس اين منطقه انجام شده است، اشياي سفالي گوناگوني با فرم هاي سفالي عصر آهن به دست آمد كه مي تواند باب تازه اي را در مطالعات باستان شناسي عصر آهن به روي محققان باز كند. اين محوطه شامل سه قلعه و واحدهاي مسكوني است. اوغلان قلعه سي (قلعه پسر) گوز [قيز] قلعه سي (قلعه دختر) و مكتب اوشاقلاري (بچه هاي مكتب) نام سه قلعه مذكور است كه شناسايي شده و به ثبت رسيده است. در حال حاضر سرما در اين منطقه كار حفاري و كاوش را بسيار كند كرده است. نوبري و گروه باستان شناسي او در حال حاضر مشغول مطالعه و بررسي اشياي به دست آمده در اين منطقه هستند تا اطلاعات خود را درباره عصر آهن 2 تكميل كرده و به يقين برسند. محوطه «شهريئري» در دشت مشكين در استان اردبيل، كنار رودخانه «قره سو» و در دامنه صخره هاي مشرف به دره هاي عميق واقع شده است. اقوامي كه در اين منطقه و مجاور رودخانه زندگي مي كرده اند، هنوز به درستي شناسايي نشده اند. اما با ادامه كاوش ها به بسياري از سوالات در اين زمينه پاسخ گفته خواهد شد.

سر سرباز هخامنشی و مجوعه تاریخی شهر یئری خیاو ( مشکین شهر )
شنبه,۱۲ آبان ۱۳۸۶

آزاد تبریز- طی هفته های اخیر و پس از آنکه سر سرباز هخامنشی در یکی ار حراجی های لندن ( حراج کریستی لندن ) و با قيمت 580 هزار پوند( يك ميليون و284 هزارو 188 دلار ) به فروش رفت و صاحب انگلیسی آن با قیمت ارایه شده از سوی دولت ایران جهت فروش آن با سازمان میراث فرهنگی ایران مخالفت کرد بحثهای زیادی در باره ی فروش این اثر به اصطلاح تاریخی در مجلس و هئیت دولت شد و حتی این بحث ها به صدا وسیما نیز سرایت کرد و برنامه های متعددی با حضور اساتید باستان گرا تشکیل شد و چنین نتیجه گیری شد که فروش این اثر خیانت به تاریخ ایران و میراث فرهگی ایرانیان است و سازمان میراث فرهنگی در این باره کم کاری کرده است . این در حالیست که سال پیش در چنین روزهایی مدیر کل میراث فرهنگی استان اردبیل ( علویان صدر ) از تخریب 80 در صدی سنگ افراشته های مجوعه ی تاریخی شهر یئری خیاو ( مشکین شهر ) خبر داد و مصاحبه ی وی در خبرگزاری ایرنا انعکاس یافت . وی علت این تخریب را عدم توجه باستان شناسان ( عليرضا هژبري‌ نوبري ، باستان‌شناس و سرپرست كاوش در شهر يري ) دانست و به ضرورت محافظت از این اثر تاریخی اشاره کرد .

شهر يري محوطه‌اي به وسعت 400 هكتار است كه در نزديكي پيرازمان از روستاهاي مشكين‌شهر قرار دارد . اين محوطه از سه قسمت معبد ، قلعه و دشت قوشاتپه تشكيل شده است . قدمت معبد و قلعه به عصر آهن (3200 تا 2550 سال پيش ) و قدمت دشت قوشاتپه به دوره ی نوسنگي (9000 سال پيش ) مي‌‌رسد . باستان‌شناسان در آخرين فصل كاوش در شهر يري تعداد زيادي ظروف سفالين ، اشيا زرين پلاك طلا ، آويز طلا ، دكمه‌هاي تزئيني طلا و تعدادي پلاك مفرغي ، ابزار جنگي، صدف ، مهره‌هايي از جنس خمير شيشه ، لاجورد ، عقيق ، فيروزه و اشيا ديگري كشف كردند . تاكنون در محوطه ی باستاني شهريري سه فصل مختلف كاوش انجام شده است . اين محوطه ی باستاني 37 سال پيش براي اولين بار توسط يك باستان‌شناس انگليسي به نام چارلز برني كاوش شده يود . شهريري در 2 كيلومتري روستاي پيرازمان قرار دارد . ولی با گذشت بیش از یک سال ازاین خیانت تاریخی این خبر نه در سازما ن میراث فرهنگی اردبیل و نه در سازمان میراث فرهنگی کشور و حتی صدا وسیما کمترین انعکاسی نیافت . این گونه عکس العمل در باره ی دو اثر تاریخی در دو نقطه از این کشور نمی تواند دلیل منطقی داشته باشد و جز این نیست که شوونیسم فارس عزم خویش را برای نابودی میراث تاریخی آذربایجان جزم کرده است و این بار نیز نمایندگان خائن آذربایجان کمترین اقدامی در این مورد انجام ندادند . بدیهی است این گونه اعمال ضد بشری باید به اطلاع یونسکو و دیگر سازمانهای بین المللی رسانیده شود تا این گونه میراث فرهگی آذربایجان که یکی از تمدنهای تاریخی دنیاست توسط شوونیسم فارس یکی پس از دیگری نابود نگردند و این امر باید توسط فعالین خارج از کشور صورت پذیرد . یکی از سازمانهای تحت نظر یونسکو که به این گونه اعمال رسیدگی می کند شورای بین المللی حفالظت از بناهای تاریخی است .

INTERNATIONAL CONCUIL ON MOUNATAIN AND SITES
Ahmed Nurani

لينک هاي مرتبط:

www.icomos.org
http://www.chtn.ir/sundryShow.aspx?ID=982
http://www.chn.ir/interactivity/show/?section=2&id=43120
http://www.chn.ir/news/?Section=2&id=22951
http://www.chn.ir/News/?section=2&id=27176
http://www.chn.ir/News/?section=2&id=26366

قبیر آدرسی

نیگار خیاوی


بو اؤیکو دَه یه رلی اینسان
محمد پورموسی جنابلارینا تقدیم اولور.

ساعات قاباغیندا دوران قادینین الینده بیر شوشه گولاب و ایکی بوداق قیرمیزی قرنفیل وار. قاشقاباغی آجیغلی دئییل، دالقیندی. باشینین بدنینین حرکتلریندن تاکسی گؤزله ­یه ن آداملارا بنزَه ییر. قارا شالوار اﯙستوندن توند یاشیل قیسسا پالتو گئیینمیش.

تبریزده پاییزین سون گونلری قیشین زَلوو - زَلووو، قیشین پوفاپوفو دئمکدیر. ایلین بو چاغیندا بو شهَه رده قار دا یاغا بیله ر یاغیش دا. گونش شاخارکن شاختالی بیر گون ده اولا بیله ر، دونوق و بوز بیر گون ده. حتتا بیر گون ایچینده هاوانین نئچه حالی یاشانا دا بیله ر. بیزیم ناغیلیمیزا سئچدیيیمیز بوگون دونوق و بوز بیر گوندو. بئله بیر گونده عئینالی گؤرسه نه ­جک اولسا، مور چالار توند بوز رنگده گؤرونه ر.

ایکی آددیم ایره ­لیله ­ییب سول طرفه باخدی. باققال ماغازاسیندان گولابی آلدیقدا اللری تیتریر، گول ساتان قادیندان گوللری آلیب پولونو اؤده ­یه نده دالبادالا اودقونوردو. باشی گیجه ­لیردی. اَه ییلیب هانسیسا درینلیییه باخیرمیش کیمی آیاغینین آلتینا باخدی. آیاغینین آلتینین بوشلوغو اؤز آغیرلیغیندانیدی. اوزون سورَه ن بیر سوکوتون بوجاقلاریندان اؤزونو زورلا چکیب چیخارمیش کیمی ایدی. سوکوت. سوکوتون آنلامی ساواش اولمادیغی کیمی، تسلیم ده دئییل. سوکوتون ساواش و باریش کیمی بللی باشلی رنگی اولان بایراغی یوخ. بیر بایراق دیکله­دیب ده اونا بللی رنگ سئچمک لازیم، اصلینده.

میندی تاکسی­یا:" مشروطه خیاوانی!"
تاکسی آذر آیینین سوسقون خزللری آراسیندان یول آچاراق حرکت ائله ­دی. قاراقاباق آداملار قلمه­ لرین گوموشو گؤوده­ سیله بیرلیکده توولو توولو گؤزونون قاباغیندان اؤتوشدولر.

دامارلاری چیریم - چیریم چیرتلیردی. بوز بیلورلارین اوسته قاینار سو آچیلمیش کیمی ایدی. "گؤره ­­سه ن آداملار ائشیدیر بو سسلری؟ باغیشلایین اؤز الیمده ده ­یی. اؤز الیمده ده­ یی."

آلتمیش یاشلی بیر سوکوت بایراغینین اوجقاریندا دالغالانیردی. بو سوکوت بایراغینی ندنسه یالنیز چینارلار و قلمه­لرین باشیندا گؤروردو. بو چینارلار بو کؤهره ­لر، قوجامان کؤکلر سالمیش سوکوتلاردیر. بو چینارلار بو کؤهره­لر اون ایللر بویونجا گؤیه ردیکجه باشی قیریلیب آتیلمیشدی. گؤیه ردیکجه باشی قیریلیب آتیلمیشدی سوره ­کلی. گؤزه گؤرونه ن بوداقلاری قورودولموشدو. و آنجاق گؤزه گؤرونه ن بوداقلاری. لاکین بو چینارلارین و کؤهره­­ لرین گؤزه گؤرولمه­ یه ن حیصصه ­لری زامان اؤتدوکجه، باشدان قیریلدیقجا درینلره دوغرو کؤک آتاراق سارماشیقلانمیش، اﯙزو تورپاغا دوغرو زوغلانمیش، اﯙزو تورپاغا دوغرو گؤیه رمیشدی.

بیلیرسینیز صاباح نه گونودو؟ باشینی قالدیریب گؤیه باخدی. بوز بولودلار... بو بوز بولودلار ناغیلیمیزین هاواسینی آغیرلاتماق قصدیله ناغیللاردا گله ن سیمبولیک بوز بولودلار دئییل، دوغرودان دا بوز بولودلار گؤیده ایچ ایچه چیتَه نمیشدی او گون. مؤوسومو ایدی ده. هاوا یاغیم- یاغیم دئییردی.

"مشروطه خیياوانیدی خانیم!" سوروجو ایدی.
"بلی بلی، اللریز آغریماسین. بویورون!" و الینده دﯙرگه ­له ­دییی یوز تومن­لییی اوزالتدی سورﯙجویه. قاراقاباق آداملارین و ماشینلارین توستولو سیقناللاری آراسیندان آتلایاراق خيیاوانین ساغ الینه کئچدی.

آناسی گنج یاشیندا، پیشه­وری´­نین ماشین نئویسی اولموشدو بیر ایل. فیرقه باسیلدیقدان سونرا آسیب - کسدی دﯙشدوکده، خيیاوانلاردا دار آغاجلاری قورولموشدو. تیره ­بورانلار باشلانمیشدی. خیياوانلارداکی چینارلارا، قلمه ­لره باغلاییب دئموقراتلاری تیره­ بوران ائتمیشدیلر. "همن چینارلار، همن قلمه ­لر."

بئله اولونجا، گنج قیزین نیشانلیسی اونون هله ­لیک آراز´ین او تایینا کئچمه­ سینی مصلحت گؤرموشدو: " بیز بوردا قالیب هر شئیه قاتلاشمالییق. هر شئی دﯙزه له جک تئزلیکجه. قاییداجاقسان ائولنجه ­ییک"

آراز´ین قیراغیندا بئله ­جه ویداعلاشمیشدیلار. و جانلارینی گوناهسیزجا گؤتوروب آراز´ین او تایینا قاچیرانلارا قوشولوب کئچمیشدی او تایا.

"اؤزوندن موغایات اول! من ده اؤزومدن برک - برک موغایات اولاجاغام." پیشه­وری´­نین باش مدعی العمومو اولان نیشانلیسی، آراز´ین بو تاییندان او تایینا باغیریب بونو دا علاوه ائتمیشدی سؤزلرینه.

هرگون هر هفته ائعدام خبرلری آراز´ین او تایینا قاچانلارین دیلینین آلتیندا آرازدان کئچیردی. دسته - دسته ائعداملار. بیرگون ده گنج مدعی العمومون دارا آسیلما خبری آرازدان کئچیب گئتدی او تایا.

مشروطه خيیاوانینین اه وولي. قاراقاباق آداملارین و قاراقاباق ماشینلارین توستولو سیقناللاری آراسیندان خیياوانین ساغ الینه آتلادی. باشلادی اﯙزو گونئیه دوغرو آدیملاماغا. ايمامیيه قبریستانی!

ساعاتا باخدی، اﯙچ. پاییزین سون گونلرینین ساعات اﯙچو فرقلی اولور اوبیری ساعات اﯙچلرله. ایللاه کی آذر آیینین اییرمی­سینده.

قبریستانین هر ایکی قاپیسیندا بئش آلتی الی سیلاحلی ماًمور دایانمیش، آرخایین - آرخایین دانیشیب گولوردولر. اصلی قاپیدا دوران ماًمورلارین داها جیددی و سرت اولدوقلارینی دوشونه ره ک ایکینجی قاپییا دوغرو یؤنه لدی. بو ایکینجی قاپی اصلینده قاپی دئییل، یا دا بوگون قاپی ساییلمیردی. دوواردا قاپی کیمی آچیلمیش بیر گیره­ جکدی. بلکه داها قدیملرده اصلی قاپی بورایمیش. آمما هر ایکی گیر­ه­ جک قبریستانین ایچه­ ریسینه گؤره بیر آز یوکسه ک و بوتون قبیرلره موسللط بو یوکسه لتیده دوران کیمسه ایسته رسه، ایچه ریده دولاشان آداملاری راحاتجاسینا ایزلییه­ بیله ر. گئده - گئده قیرمیزی قرنفیللری چانتاسینا یئرله شدیرمه­یه چالیشدی. گولاب شوشه­سینی تاکسیده ایکن چانتاسینا یئرله شدیرمیشدی. نییه اونلاری گیزله تمک ایستیر، اؤزو ده بیلمیردی. اصلینده قبیر اوسته گئده ن آدامین الینده بو کیمی شئیلرین گؤرولمه­سی شک دوغوران اولا بیلمه ز. ماًمورلارین یانیندان سایمازیانا سوووشارکن اونلاردان بیریسی اونا ساتاشماق، سؤز آتماق قصدیله : "ساعت چنده خانوم؟" سوروشدوقدا دیکسیندی. اؤزونو قیوراق اله آلدی. قوندارما بیر تاًسسوفله: " ساآتیم یوخدو" دئدی. باشینی دیک توتوب همیشه­کی گلدییی قبریستان­میش کیمی آرخایین آدیملارینی مأمورلارین گؤزونه چکمک ایسته­دی. نییه گلدییینی خاطیرلادیقدا آرخایین آددیملاری داها قاییملاندی.

بو آن قبریستانا آیاق باسان بو قادین، آناسینین ایلک سئوداسیلا ماراقلاندیغی اﯙزوندن آزربایجان تاریخی اﯙزه رینده بیر هوسکار کیمی آراشدیرمالار یاپمیشدی. گیره­ جه ­یین اوچ آرالی پیلله­ سینی ائنه رکن ایچینده غورور، گئنیشلیک حیسسی دویدو.
بو قبریستان تاریخیمیزین بیر حیصصه­سی. زيیارتینه گلدییم قبیر تاریخیمیزین بیر حیصصه­سی. تاریخین بیر بؤلویو دانیلمیشدی.

ایندییه کیمی هرزامان قبریستاندان خوفلاندیغینا گولومسه ندی اؤزونه. باشینی دیک توتوب، اؤز الیله باسدیردیغی قبیرین زیيارتینه گئدیرمیش کیمی ایره لیله­دی. من بورانی اووجومون ایچی کیمی تانیرام، اؤز اؤزونه دئدی. دوردو و دوروشونا ائله گؤوَه نجلی بیر ژئس وئردی کی، سانکی اهل-ي قوبورون هامیسینا بیر یئرلی و شریکلی بیر صالاوات گؤنده­رمه حالیندادی. اصلینده آختاردیغی قبیره ده صالاوات گؤندرمه­یه گلمه­میشدی. بو شهَه رین قبریستانیندا اؤز گؤزویله بو قبیرین وار اولماسینی گؤرمک ایستیردی. غورورونون، گؤوَه نجینین تاریخینی آریردی. های کویلرین دیشیندا دوروب گئرچه کلری گؤرمک ایستیردی. و عجبا همین بو قبیرمییدی گئرچه ک؟ دونیانین هانکی نوقطه­سینده قبیر زيیارتینه گیزلیجه گئدیله ر؟ هانکی خوصوصیيتده اولان قبیر باشینا گیزلیجه گئدیله ر؟ کیملرین قبیری زيیارتینه گیزلیجه گئدیله ر؟ تاریخین بیر بؤلویو دانیلمیشدی.

هانکی طرفه چؤنمه­لییدی؟ آختاردیغی قبیرین آدرئسینی یازدیغی کاغیذا گؤز گزدیردی و گؤزونون بوجاقلارینداکی باخیشیلاریلا، یازدیغی آدرئسی و اؤزونون دوردوغو مؤوقئعی یوخلاماغا چالیشدی.

اؤیره­ندییی نم نیشانلارلا قبیرلرین آراسیندا دولانماغا باشلادی:
"او داش بینا وار ها، اوننان اون سیرَه م تئرمینالا ساری گئده رسه ن،" گئتدی.
"اوردان اون ایکی سیرَه م نيصف راها ساری،" گئتدی.
"دمیرچرچیوه­لی بیر قبیرین قونشوسودو. باشی گونبز کیمی."
باخدی. اوجور قبیرلر چوخیدی.
"دؤوره­سینه ساریمتیل یاشیل بئز چکیلیب. او آرادا آغاج یوخ. تکجه فيریدون´ون قبیری اوستونده بیر آغاج وار..."

سون ایکی اوچ ایل ایچینده آذر آیی­نین اییرمی بیری بئش اون نفر اورایا ییغیشیب، سس­سیز - سمیرسیزجه فيریدون´ین خاطیره­سینی عزیزله­میشدیلر. بو ایل ایسه بئله بیر شار سالینمیشدی کی، دؤولت نه­یین نه اولدوسونو باشا دوشوب و قبیر اوسته توپلاناجاق هر بیر ییغینجاغین قاباغینی آلماق ایستیر. بللی ایدی. الی سیلاحلی مامورلاری اورایا سیره ­لمکدن بللی ایدی. دئمک بیرگون ده قاباغا گئدیب و صاباح اوچون بورایا توپلانماق ایسته­یه نلرین گؤزونون اودونو آلماق گؤسته ریسیدی بونلارین هامیسی.
.
قبریستانا گله ن کیمسه، زيیارتینه گلدییی قبیرین یئرینی یاخشیجا تانیمالیدیر البتته. بس بو آختاریش نه دئمک؟ اؤزو ده اونون کیمی آوارا آوارا قبیرلرین آراسیندا گیجه­لیب قالماق، لاپ شکكه سالاندی. ائله بئله­سینه بیر قبیرین باشینا اَه ییلیب اوتوردو بیر نئچه دَه یقه. گئنه آیاغا قالخدی. باخدی مامورلارا. یوخ، او قده
ر ده پاپئی دئییلدیلر اونلار.

هانی، هارداسان
قبیر داشلارینین اوستونو اوخویا اوخویا اؤزونو ائله یؤنه لتدی کی، قاپیداکی مامورلاری دا راحاتجاسینا گؤره­ بیلسین. بیرآز اویانلیق بیرآز بویانلیق. هه اودورها، اوردا دؤوره­سینه یاشیل بئز چکیلمیش بیر قبیر گؤرونور.
یوخ. یوخدو. نئچه­نجی دؤنه اولاراق داش بینانین قاباغینا قاییدیب باشدان باشلادی. اون سیرَه م... اون ایکی سیرَه م...
بو یاخینلارداسان بیلیره م. بیر جوت قیرمیزی قرنفیل­نه ن قیزیل گول عطیری گتیرمیشه م سنه. باشیوی قالخیز بیر طرفدن منی سسله!

نئجه­ده راحات - راحات دولانیردی قبیرلرین آراسیندا. بوندان اؤنجه قبیریستاندان خوفلاندیغینا اؤزونه گولومسه ندی بیر داها. دیکسیندی. بیر داها باشلادی. وئریله ن نیشانلاری بوراخیب، باشلادی بیر به بیر قبیرلرین یازیسینی اوخوماغا... یوخ. یوخ. هئچ بیری. هئچ بیری.

آمما بورداسان. ایندی سکسن یئددی یاشین اولمالیدی. آلتمیش ایل او گوندن گئچیر. بیر طرفدن قالخ آیاغا شاخ - شاخ دئه کی، من دیری­یَه م و هله ده اییرمی یئددی یاشیندایام.
قبیر سیرره چیخیب گؤیلره چکیلمیش سانکی. قبریستان سس­سیز بیر اونودولموشلوق نننی­سینده باشینی داش بالیشلارا آتیب یاتمیشدی.

... دئییرلر ائعدام اولوندوغون سحه رین آخشامیندان حاماملانیب اؤزونو حاضیرلاییبمیشسان. گئیینیب گئچینیب فوقول تاخیبسان. پئنجک جئبیوه سول دؤشون اوسته قیرمیزی قرنفیل تاخیبسان. سحر آلاتورانی گلیب سنی آپاریبلار گولوستان باغی قاباغینا. بئله شَسلی، بئله دیک - دیک گئدیرمیشسه ن کی. گردَه ک اوتاغینا حاضیرلاشان بَه ی کیمین گئدیرمیشسه ن. شینلییینی غورورو آلتیندا اؤرت باسدیر ائله مک ایسته ­یه ن به­­ ی کیمین... ائله­سینه گئدیرمیشسه ن... بیلیرسه ن، آدیوی قیزیما گؤتورموشه م. اؤزونو گؤرسه ت منه. بیر یاندان سسین گلسین ! آدیوی قیزیما گؤتورموشه م... ائشیت بونو!

قبیرین آدرئسینی وئره ن تانیش" تاپا بیلمه­ سنه موسئیب آدلی بیر قبیرقازان وار اوندان سوروش. او دا هر آداما دئمه ز" دئمیشدی.

- باغیشلا عمی، فيریدون´ون قبیری هاردا؟
- فيریدون... تانیمیرام
موسئیب عمی´یه " من آلتمیش ایلدی اونو آختاریرام. نم نیشانین بوردا وئریبلر منه، من اونون نیشانلیسییام." دئمک ایستیردی. دییه­سه ن دئدی ده. بونو موسئیب عمی­نین کیچیلتديیی گؤزلریندن سئزدی. اﯙزونو دؤنده­ردی و اوجبوجاغینی گوجله تخمین ائده بیلدییی قبریستاندا آوارا باخیشلارینی سهمانا سالماغا چالیشدی.
نیشانلی. بو سؤزدن اؤزو ده دیکسینمیشدی. هاردان گلمیشدی آغلینا بو سؤز. او ساده­جه آلتمیش ایل بوندان اؤنجه وطن اوغروندا جانینی قوربان وئره ن بیر گنجین قبیر زيیارتینه­ گلمیشدی. آمما اؤزونو قوروقانلی قبیرلرین آراسیندا گؤرور، بوداقدان آسیلمیش یارپاق کیمین اَسیردی.

چانتاسینی آچیب باخدی.
سنه پای گتیرمیشه م، بیر بئله آنالیق قادینلیق، باجیلیق گتیرمیشه م سنه. نئجه قایتاریم اونلاری بیر ده اؤزومنه ن!
الینی بوغازی آلتینا سوردو. آسیلمیش ایگیتلرین ساللانمیش آیاقلاری آلتیندا دورموشدو سان کی. باش اؤرتوسونون دﯙیونونو بوشالتدی. هاوادا گؤزو قاباغیندا ائعدام کندیرلرینین ایلگه کلرینین لنگرله نمه­سی جانلاندی.

سَریلیب بو تورپاغا اوووج - اوووج باشا سووورماق گرک.... گئدیره م ساعآت قاباغیندا یانیق کیتابلارین کولونو باشیما سووورام.

الی گئتدی چانتاسینا. قرنفیللری سیخیب اَزدی. گولاب شوشه­سینی آلیب قاباغینداکی قبیرداشینا چیرپدی. بیر داها گؤز گزدیردی قبیرلره. سویوق تَر جانینا اوتوردو.

قبیری یوخا چیخارمیش اولسالار نئجه؟
باشی آغیرلاندی. ایچینه دونیا بویدا بیر دﯙیون دولاشمیشدی. سیخیملادیغی تورپاغی آغزینا تَپدی. قاباغینداکی قبیرین باشیندا اوتوروب، اﯙزونو سؤیکه­دی داشینا.

همین بو داشین آلتینداسان. هه بو داشین آلتینداسان. بو تورپاغین آلتینداسان. یا دا اوستونده دولانیرسان، منیم کیمین. هامی کیمین. بو قبیرلرین هامیسینین آلتیندا سن یاتیبسان. الی بوش دئییله م. بیر داها، بیر داها باشدان باشلییاجام.

آغزی قوپ قورویدو. تورپاغین دادی آغزیندا اؤلو دادی ایدی. توکه نمیش، باشلادی قاچماغا. مشروطه خیياوانینا دوغرو قاچدی. اَه ینینده بیر گؤزونه گلینلیک دونو واریدی، بیر گؤزونه قیویریق چینلی کفن. ماشینلاری، ماشینلارین توستولرینی باسا - باسا خیياوانین اوبیری الینه آتلادی. هله بوداقلاردان قوپمامیش یارپاقلار لام - لام دایانمیشدی. کوله ک اسمیر آمما نه­یسه هاوادا بیر عصبیلیک واردی. باشینی توکانلارین ایچینه اوزالدیب باغیردی: من گلین ´ه ه ه م ...
آیاقلارینی یئره چیرپدی: من فيریدون´ون یانیندان گلیره ه ه ه م...
جانینی قیرمیزی بیر اَسینتی تیتره­تدی. بیر ماشین تعمیرگاهی قاباغیندا تعمیرکار کیشییه، فيریدون سنسنمی؟ دئیه سوردو. تعمیرکار کیشی سایمادان چکیجینی دؤیوردو.
گولوستان باغی قاباغیندایدی. نفسی چیينیندن چیخیردی. تاکسی­یا ال قووزاییب باغیردی: من ايماميیه­ده ائنه­جه م...

تبریز.1384

يايين حاققي قورونور و بايقوش´وندور

جمهوري اسلامي و سنگ قبرهاي تركي

مئهران باهاري

سنگ قبرها و جنگ فرهنگها

جمهوري اسلامي عرصه "زندگي" را بر تركان ايران تنگ كرده است، اما اين همه داستان نيست. دولت قوميتگراي فارس جمهوري اسلامي عرصه "مردگي" را هم بر تركان ساكن در ايران تنگ نموده است! جنگ همه جانبه فرهنگي جمهوري اسلامي بر عليه زبان و فرهنگ تركي در ايران، اكنون به اعلاميه هاي فوت و آگهي هاي عزاداري و سنگ قبرهاي تركان و آزربايجان نيز رسيده است. قبلا واحد نظارت بر اماکن عمومی و واحد اطلاعات نیروی انتظامی در برخي از شهرهاي آزربايجان دستور داده بود كه:

مردم براي عروسي ها و جشن ها، و گروههاي موسيقي تركي و آزربايجاني براي حضور در اين مراسم بايد اجازه و مجوز بگيرند،
کارتهاي عروسي تركان بايد به زبان فارسي باشد،
هنرمندان رقص آزربايجانی در مراسمها و کنسرتها حق پوشیدن لباس سنتی آزربايجانی در مراسمها را ندارند،
سرودها و مارشهای ملی آزربايجان در مراسم های عروسی نباید نواخته شود و.... (١)

اخيرا دامنه تضييقات ضدبشري مقامات و نهادهاي فارسگراي دولت، به سنگ قبرها و اعلاميه هاي ترحيم و آگهي هاي فوت هم گسترانده شده است. امروز مبارزه اي بي صدا بر سر زبان سنگ قبرهاي تركان و آزربايجان، بين تركان و آزربايجان از يك سو و دولت جمهوري اسلامي ايران از سوي ديگر در جريان است:

١- سخنگوي كميته دفاع از زندانيان سياسي آزربايجان عليرضا جوانبخت مي گويد: «دو سال پيش ابلاغيه ای [دولتي] را در شهر اورميه ديدم که در آن به مراکز تکثير و انتشار دستور داده شده بود که آگهی های ترحيم و عزاداری را نبايد به زبان ترکی منتشر کنند» (٢)

٢- در اخبار از كنده شدن علامت هلال ماه و ستاره بر مناره هاي برخي از مساجد آزربايجان (بقعه سيد حمزه در تبريز در كنار مقبره الشعرا) خبر داده مي شود.

٣- در اخبار ديگري به اعمال محدوديت برخي از مقامهاي دولتي بر سنگ قبرهاي نوشته شده به زبان تركي سخن اشاره مي شود.

٤- البته اين همه غير از تخريب فيزيكي سنگ قبرهاي منسوب به تركان بويژه سنگ قبرهاي تاريخي باقيمانده از دوره حاكميت دولتهاي ترك بر ايران است كه در اثر اهمال سازمانها و نهادهاي دولتي (سازمان اوقاف، سازمان ميراث فرهنگي، دفتر باستان‌شناسي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، شهرداريها و ...) گاه گاه با آن مواجه مي شويم. (٣)

پاورقيها:

(١)- میللی شورا-چهار شنبه 9 آبان- اورمو نیوز: نیروی انتظامی اورمیه در طرحی جدید فشار به گروههای موسیقی آزربايجانی در شهر اورمیه را افزایش داده است. واحد نظارت بر اماکن عمومی و واحد اطلاعات نیروی انتظامی با احضار مسئولین گروههای موسیقی آزربايجانی شهر اورمیه به آنان اعلام كرده اند که حق شرکت در مراسم های عروسی را ندارند و بعد از اخذ مجوز از نیروی انتظامی می توانند به کار خود ادامه دهند. در این جلسه توجیهی از تمامی گروهها تعهد گرفته شده است که سرودها و مارشهای ملی آزربايجان در مراسم های عروسی نباید نواخته شود، از طرف دیگر کلیه مدیران تالارهای عروسی از راه دادن گروههای موسیقی بی مجوز منع شده اند.

نیما دستان هنرمند رقص آزربايجانی که در موسسه "باریش" اورمیه به فعالیت و آموزش رقص آزربايجانی پرداخته و در مراسمها و کنسرتها شرکت میکند از سوی نیروی انتظامی احضار و شدیدا به وی اخطار داده شده است که دیگر حق پوشیدن لباس سنتی آزربايجانی در مراسمها را ندارد و اگر این رویه ادامه یابد، بازداشت خواهد شد. لازم به ذکر است که در عروسیهای شهر اورمیه سرودهای ملی آزربايجان نواخته شده و هنرمندان رقص آزربايجانی به ایفای هنر می پردازند.

(٢)- http://toponimler.blogspot.com/2007/09/4-4.html

(٣)- مثلا در خبري گفته مي شود: ميللي شورا: میراث تاریخی تورکان آزربايجان یکی پس از دیگری نابود می شوند. سنگ قبرهاي قاجاري كوهدشت تخريب شد. سنگ‌ قبرهاي اين گورستان تاريخي بودند. روي اين سنگ قبرها نقشي از صحنه‌هاي شكار، جمعي از زنان، رقص مردان و بسياري نقوش حيواني و انساني ديده مي‌شدند. گورستان تخريب شده طي ساليان دراز و از طريق يك فرهنگ مردمي به وجود آمده بودند كه نگهداري از آن‌ها بسيار مهم بوده است. اين گورستان هرچند ارزش تاريخي نداشته اما داراي ارزش مردم شناسي است.

امتحان روضه فارسي، امتحان موعظه فارسي:

مئهران باهاري

محدوديتها بر كاربرد زبان تركي در اعلاميه هاي ترحيم و آگهي هاي فوت و سنگ قبرها و ... كه در زمينه پروژه كلان دولت جمهوري اسلامي ايران براي ريشه كن كردن فرهنگ و زبان و هويت تركي از ايران و بويژه آزربايجان جنوبي اعمال مي شوند، تنها بخشي از تضييقهاي دولتي اند كه تركان ايران و آزربايجان در زمينه مذهبي و سنن ديني خود معروض به آنهايند. شوونیسم فارس در اذربايجان در امکان هر گونه فعالیتهای فرهنگی و مدنی آزادانه خادمان امور ديني ترك و آزربايجاني را غیر ممکن ساخته است. خبر زير در باره شهر قم آزربايجان است (٤):

١- تهديد فرهنگيان، شعرا و نويسندگان مذهبي ترك از سوي مقامات و نهادهاي دولتي: در طول چند سال گذشته دهها تن از فعالان و شاعران و نویسندگان ترک قم به انحاء مختلف تهدید شده اند.

٢- ممنوعيت نشر مطالب تركي در نشريات: نشریات قم طبق دستور رسمی ارشاد، حق نشر مطالب ترکی را ندارند این در صورتی است که حداقل شصت و پنج در صد جمعیت این شهر مذهبی را تورکها تشکیل می دهند.

٣- مجبور كردن مداحان ترك براي گذراندن امتحان روضه فارسي از طرف اداره ارشاد: ادارات ارشاد برای بیمه کردن مداحان ترک از آنها به زبان فارسی امتحان می گیرد. یعنی آنان مجبور هستند روضه فارسی بخوانند. برخی از مداحان سرشناس که به روضه فارسی تسلط ندارند از امتحان رد شده اند. سوال اینجاست که چرا وقتی مداحی در ایران با زبان تورکی شناخته میشود و بهترین مداح ایران سلیم موذن زاده تورک است چرا از مداحان تورک مداحی فارسی امتحان گرفته میشود.

٤- مجبور كردن روحانيان ترك براي گذراندن امتحان موعظه فارسي از طرف دفتر تبليغات اسلامي: دفتر تبلیغات اسلامی نیز همین کار غیرانسانی و استعماري را با روحانیان ترک انجام میدهد و از آنها برای رتبه بندی تبلیغی شان امتحان سخنرانی فارسی میگیرد، به همین دليل خطبای توانمند تورک حوزه هاي علمیه از حق واقعی خود در دفتر تبلیغات اسلامی محروم میشوند.

٥- جلوگيري از فعاليت هياتهاي عزاداري ترك: مدیریت حرم حضرت معصومه تا دوسال گذشته از حضور هیاتهای تورک در حرم در ایام مذهبی جلوگیری می کرد که با تلاش هیات مذهبی تورک این امر تا حدودی مرتفع شده است اما هنوز هم در ایام عزاداری ترکان حق عزاداری در مقابل ایوان آیینه که مراسم های برکزار شده در آن مستقیما از برخی شبکه تلوزیونی پخیش میشود ندارند.

٦- فشار براي انحلال جامعه مداحان آزربايجاني از طرف اداره اطلاعات: جامعه مداحان آذربایجانی که با همین عنوان در قم در طی ده سال گذشته فعالیت میکرد و به مسائلی از قبیل آموزش مداحی و برگزاری مراسمهای مذهبی می نمود در این اواخر با تشکیل جلساتی به بیمه مداحان و شعرای تورک قم اقدام کرده بود و جلسات مستمری برای سامان دادن امور آنها تشکیل میداد. اما اداره اطلاعات قم از وحدت مداحان و شاعران مذهبی تورک قم در مقابل مداحان و شاعران مذهبی فارسی زبان به خشم آمده است و با احضار سه تن از مداحان و شاعران تورک به اداره اطلاعات خواستار انحلال جمعیت آنان شده است. اداره اطلاعات آنان را مجبور کرده است که به جامعه مداحان فارسی زبان بپیوندند.

(٤)- http://qum-az.blogspot.com/2007/07/blog-post_09.html

جمهوري اسلامي از سنگ قبرهاي تركان چه مي خواهد

مئهران باهاري

نخستين دولت فارس تاريخ اخير ايران، يعني رژيم پهلوي مصمم به ريشه كن كردن زبان و هويت تركي از ايران و فارسسازي مطلق ملت ترك ساكن در اين كشور بويژه در آزربايجان جنوبي از همه جهات زباني، مذهبي، فرهنگي و ... بود. محدوديتها و ممنوعيتهايي كه بر اعلاميه هاي ترحيم، آگهي هاي فوت و سنگ قبرهاي تركي از سوي جمهوري اسلامي ايران اعمال مي شود، نيز در ادامه همان سياست بوده و تماما در ضديت با حقوق بشر، شعائر اسلامي و سنن رايج در تاريخ و گذشته مردمان ساكن در ايران است. در گذشته هيچكدام از دولتهاي ترك و آزربايجاني حاكم بر ايران كوچكترين محدوديني در اينگونه عرصه ها اعمال ننموده اند. حتي در قرن بيستم و تا روي كار آورده شدن دولت استعمار نشانده و كودتائي پهلوي نيز وضعيت به همين منوال بوده است. در اين دوره نه تنها كوچكترين محدوديتي در كاربرد زبان تركي در آگهيهاي فوت و اعلاميه هاي ترحيم و سنگ قبرها موجود نبوده، بلكه زبان تركي به عنوان زباني رسمي و دولتي در اين موارد نيز بكار برده شده است. چنانچه تسليت نامه ى مجلس اول در مرگ مظفرالدين شاه٬ در روزنامه ى رسمى مجلس به دو زبان فارسي و تركي چاپ گرديده است (٥)ּ(در قانون اساسي بعد از انقلاب مشروطيت ١٩٠٦زبان رسمي كشور قـيد نشده بود). اكنون پس از يك صد سال از دوره مشروطيت، در حاليكه اقليتهاي غيرمسلمان ارمني و .... سنگ قبرها و اعلاميه هاي ترحيم خود را به زبان ملي شان ارمني و با خط ارمني با آزادي كامل مي نويسانند، محروم بودن ملل مسلمان ساكن در ايران از نوشتن سنگ قبرها و اعلاميه هاي ترحيم خود به زبان و خطوط ملي شان، معنائي به جز دشمني آشكار جمهوري اسلامي با زبان و فرهنگ و ملل مسلمان ساكن در ايران بويژه تركان و آزربايجانيان ندارد. در دراز مدت، ممنوع كردن آگهي هاي فوت، اعلاميه هاي ترحيم و سنگ قبرهاي تركي از سوي جمهوري اسلامي تلاشي براي نابود كردن هويت تركي در ايران است.

با ممنوع كردن سنگ نوشته هاي تركي، يك فرهنگ قتل عام شده از بين برده مي شود. در چنين شرايطي است كه يك آگهي فوت و يا سنگ قبر معمولي تبديل به يادمان و سمبول هويتي حساسي مي شود. به همه حال اجبار به انتشار تسليت نامه ها و اعلاميه هاي ترحيم و سنگ قبرها به زبان فارسي مانند خود رسمي شدن زبان فارسي بدعتي شوم در تاريخ ايران است و تركان ايران و آزربايجانيان مي بايد اعتباري به آنها نكرده بلكه در مقابل اينگونه بدعتهاي ضد انساني شديدا مقاومت ننمايند. تركي نويسي آگهي هاي فوت و اعلاميه هاي ترحيم در كوتاه مدت بخشي از مقاومت مدني در مقابل سياستهاي نژادپرستانه و بويژه نوشتن سنگ قبرها به تركي حركتي بسيار مهم در پاسداري از وطن آزربايجاني و هويت تاريخي تركي آن است. (٦)

(٥)- دكتر ض. صدر، روزكّار نو، شماره يِ آذر ١٣٧٥ ٬ ص ٦٨

(٦)- در ضرورت زدودون گرد و غبار فارسي از چهره تابناك تركي آذربايجان
http://www.turkiran.com/b167-sozumuz1.htm

براي خواندن مطلبي در باره ضرورت اجراي مراسم ديني شيعيان ترك به زبان تركي به نوشته زير مراجعه كنيد: توركلر و گونئي آزربايجان`ين ديني تٶره نلرينين ديلي توركجه اولماليدير.
http://www.yurd.net/ARTT/2007/01-03.htm

سنگ قبرها، سند مالكيت وطن

مئهران باهاري

اهميت مزارها تنها به آن نيست كه پارچه اي از خاك مقدس وطن كه عزيزانمان را به امانت به آن سپرده ايم مي باشند. بلكه مزارها در عين حال دلالت بر قوم و ملتي دارند كه بر يك سرزمين مي زيد، مزارها سند مالكيت يك سرزمين اند كه بر طبيعت نقش شده اند. براي بدست آوردن هويت ملي هر جمعيت و منطقه و شهري و براي تهيه نقشه دموگرافيك و جمعيت شناسي آنها نگاهي به قبرستانهايشان كافي است. قبرستانها به همراه نامهاي نام محلات و كوچه ها و سمتهاو كارونسراها و ديگر ابنيه تاريخي مهمترين اسناد و مدارك بر هويت ملي مناطق اند. از همين رو حفظ قبرستانها و تحويل آنها به نسل بعد از ضروريات ملتي متمدن بودن است و باز از همين روست كه در سرزمينهاي اشغالي نخست اسناد مالكيت كاغذي و سپس سنگ قبرها نابود مي شوند. در ايران نيز با تبديل سنگ قبرهاي تركان و آزربايجان به سنگ قبرهاي فارسي عاري از هر گونه نوشته و نشانه تركي، در پشت پرده پروژه اي دراز مدت از طرف فارسها در حال اجراست. اين پروژه عبارت است از ايجاد هويتي فارسي براي تاريخ ترك و گذشته آزربايجان و بر مبناي آن ادعاي تملك ارضي بر هر دوي آنها در آينده. مشابه اين پروژه توسعه طلبانه براي ادعاي تملك بر اراضي تركان و آزربايجان همزمان از سوي ارمنيان و كردان (در كركوك) نيز در حال اجرا است:

١- تخريب مزارهاي تركي در كركوك و ديگر مناطق توركمان نشين عراق توسط كردان: در مناطق توركمان نشين عراق همه

ميراث تركي در دوائر رسمي و قبرستانها تخريب مي شود. از سال ٢٠٠٣ به بعد پيشمرگه هاي كرد پس از ورود به كركوك در نخستين اقدام ادارات سجل و ثبت اسناد را تخريب و به آتش كشيدند، اين اقدام آگاهانه مقدمه اي براي رد تاريخ و بازنويسي آن بود. متعاقب آن بسياري از سنگ قبرهايي كه داراي نشاني از هويت تركي، سمبل ماه و ستاره و يا نوشته اي به زبان تركي بوده اند توسط كردها تخريب شده اند. امروز در قبرستانهائي كه تا چند سال هر سنگ قبر داراي سمبول آي اولدوز (ماه ستاره) بود، امروز از آنها اثري نيست. اين سمبولها كه اسنادي از تاريخ طولاني بودند توسط پيشمرگه هاي كرد نابود مي شوند تو گوئي كه آنها نيز واقف به اين حقيقت اند كه اينها موزه هاي باز مي باشند. آنها سنگها با سمبل ماه و ستاره و متون تركي را در پايه ساختمانها و يا ديوار باغچه ها كه براي تازه واردين كرد ساخته مي شود به عنوام مصالح ساختماني بكار مي برند. سپس براي اينكه به راحتي بتوانند بر اين شهر بيش از هزار سال ترك، ادعاي مالكيت كنند شروع به نوشتن و نصب سنگ مزارها به زبان كردي كردند. (در پاسخ به اين بازنويسي تاريخ، مجلس مشورتي توركمان، جايزه اي يك ميليون دلاري براي كسي كه يك سنگ مزار به زبان كردي مربوط به پنجاه سال قبل از كركوك بياورد تعيين كرده است).

٢: دفن صلیب توسط ارامنه در گورهای خدافرین و قره داغ آزربايجان:

بنا به خبر خبرگزاري ميللي شورا، در حال حاضر هیچ ارامنه ای در خدافرین آزربايجان جنوبي زندگی نمی کند. ارامنه مقیم این منطقه در سالهاي گذشته بويژه پس از تاسيس جمهوري اسلامي به میل خود از خدافرین و قره داغ خارج شده اند، بگونه ای که در حال حاضر می توان گفت که هیچ ارمنی ای در مناطق خدافرین و قره داغ زندگی نمی کنند. اما به رغم این موضوع برخی از ارامنه جمهوري ارمنستان با عبور از رود ارس، صلیبهای کوچکی را در قبرهای رها شده منطقه اعم از مسلمان و غیر مسلمان دفن می کنند. بومیان منطقه معتقدند ارامنه با این اقدام قصد تاریخ سازی و متعاقب آن ادعاي مالكيت ارضي برای خود دارند. چنانچه یک ارمنی مقیم اصفهان فارسستان، اخيرا مدعی مالکیت اراضی صفر مرزی در ناحیه خدافرین آزربايجان شده است! وي با سفر به منطقه خدافرین مدعی شده که اراضی مجاور پلهای حسرت و همچنین سد خدافرین از قدیم به خانواده وی تعلق داشته است. ادعاهای وی سبب ایجاد واکنش شدید مردم منطقه شده است.

بالبال:

مئهران باهاري

نوعي از اوبئليكسهاي قورقان از سنگ و يا رس، مجمسه ي انساني و سنگي آئييني كه در اطراف بعضي از قورقانها به عنوان يادبود متوفي نصب مي شده و سمبل انسان بوده است. تركان باستان به اين سنگ ها بالبال مي گفته اند. در گذشته بالبالها قهرمانيهاي تركان باستان را نشان مي داده اند، امروز نيز فلسفه حيات، احساسات و تفكرات و جهانبيني، و باورهاي ملت ترك را منعكس مي كنند. در آسياي ميانه تركان باستاني بويژه گروههائي كه بر دين شاماني بوده اند مانند قومانها (قيپچاق)، بالبالها را به شكل فيگورهاي جنگ آوران در اطراف تپه مزار (قورقان) رزمندگان فوت كرده نصب مي كرده اند. بالبالها شخصيت و قهرمانيهاي متوفي و يا دشمناني كه رزمنده مذكور آنها را به قتل رسانده بود را تمثيل مي كرده و به تعداد آنها بودند. تركهاي اوغوز نعش متوفي را در گودالي اتاق مانند گذاشته و به يك دست آن قدحي چوبي پر از شراب مي داده اند. در درون تابوت نيز شراب را در ظرفي بسيار بزرگتر قرار مي دادند. اين سنت در بالبالها هم ادامه يافته است. بالبالبها عموما به شكل جنگآوري است كه در يك دست چپ شمشير و در دست بالا آورده راست خود قدحي شراب داشتند. به اعتقاد تركان قديم اين بالبالها خدمتكاران متوفي بوده و در بهشت در خدمت او خواهند بود. گاهي اوقات نيز بالبالها به يادبود دشمناني كه در جنگ كشته شده بودند برافراشته مي شده اند.

كلمه بالبال تركي داراي ريشه اورال-آلتائي است. (باريمال در مونقولي، پلبو در تونقوس-مانچو، پانيوا، پانيپائي، پانيما در ژاپني، بالواني در مجاري به همين معني). مصدر باري در زبان مونقولي به معني ساختن بنا و ريشه پاني در ژاپني به معني خاك رس است. احتمالا كلمه بالبال با كلمات تركي باليق-پاليق (شهر، كلان شهر)، پالچيق (گل)، بالتاق (گل و لجن)، بالكان – بلقان - بالقان (سلسله كوههاي جنگلي، تپه غلطان شني)، بالقانليق (منطقه ناهموار)، بالاقان (سنگ، صخره)، بالخاش-بلخاس (نام درياچه و شهر) همريشه است. اين كلمه به شكل بولوان به روسي قديم وارد شده است.

بالغ (بالیق، بالیغ، بالغ، بالق، پاليق، بلق و بالوق) واژة ترکی به معنی شهر، ده، خانه و قلعه و کاخ، مجتمع خانه ها و در جغتایی به معنی «شهری که اطرافش را دیوارهایی محصور کرده باشد» است. پاليق-باليق در تركي مدرن معادل كلان شهر است. اين كلمه تنها یا به صورت ترکیبی در اسامی شهرها و اماکن به کار رفته است . باليق در کتیبه های اورخون (قرن دوم) و نوشته های اویغوری استعمال شده و از واژه های کهن و اصیل ترکی است. محمود کاشغری در دیوان لغات الترک بعد از قید بالق به معنی کاخ و شهر و باليقلاندی ـ به معنی «در جایی قلعه ساخته شد» ـ تصریح ميکند كه این عنوان مخصوص اویغورها –تركان شهرنشين و داراي تمدني پيشرفته- بوده است. بالق به صورت ترکیبی هم در اسامی شهرها و اماکن دیده می شود: مثلا در کتیبه های اورخون به صورت بیش، بئش بالق (در ترکستان چین)، چن بالق، ینی بالق، خان بالق (شهرخان، شهرهای قره قروم و پکن مدت زمانی به این نام خوانده می شدند)، ایلی بالق (در ساحل رود ایلی، اوردو پاليق، باي پاليق،.... معادل آن در مغولي بالاقا، بالقاهان-بالقان (بوريات)، بالقا-بالاق (داگور)، در تونگوزي-منچوري پالوقا، در ژاپني پايي، فرم آلتائي اوليه آن پييالاق، بييالاق (تركي قديم)، چوواشي (پولئر)، پالوق (ساري يوغور)، بالوق (خلج) است. واژة بالك‌ (بالق‌) به‌ زبان‌ برخى‌ از مردم‌ ارغو (ساكنان‌ نواحى‌ ميان‌ طراز و بلاساغون‌) به‌ معناي‌ گِل‌ و لجن‌ نيز آمده‌ است. واژة بالق با كلمه پالچيق، بالچق به معني گل هم نسبت دارد. مشابه این دگرگونی معنایی را در کلمة ترکی دیگر توی می توان دید که هم به معنای گل است و هم به معنای قرارگاه و در نوشته های اویغوری به معنی شهر نیز به کار رفته است . این تحول معنایی با ملاحظة ساختمانهای گلی شهرها طبیعی می نماید. باليق احتمالا همريشه با اسم بالكان (شبه جزيره بالكان) نيز مي باشد. در زبان‌ تركى‌ اين‌ نام‌ به‌ صورت‌ بالقان‌ و بلقان‌ آمده‌ كه‌ به‌ معناي‌ رشته‌ كوه‌ است‌. تركان‌ منطقة ناهموار را بالقانليق‌ مى‌نامند. كلمه باليق، با نام شهر بلاساغون- بلاساقون - بلاساکن -بلاغاسون (شهر خاقان ترک، ولایت خاقان ترکش، مدینة خاقان الترکشی) که با نامهای غز اردو، غز اولوش و غز بالیغ نیز شناخته شده مرتبط است. اگر جزء آخر بالاغاسون يعني كلمه سین به معنای قبر و شهر گرفته شود این کلمه به صورت بالقاسین و یا بالیق سین قابل توضیح است. جزء دوم قره بالقاسون پایتخت اویغوری در کنار رودخانة اورخون و نام بالقاس در صحرای قزاق احتمال دارد که با بلاساقان پایتخت هونها که به قفقاز جنوبی مهاجرت کرده اند یکی باشد.

اسكي تورك بالباللاري

قديمي ترين نمونه هاي ادبيات ترك، نوشته هاي سنگ مزارها است

مئهران باهاري

سنگ قبرها در عين حال نمونه زيبائي از محصولات زباني و خزينه اي پربها براي زبانشناسان، تاريخنگاران، فلكلورشناسان، عالمان فلسفه و ادبياتند. در ادبيات ترك نيز قديمي ترين نمونه ها عبارت از نوشته هاي سنگ مزارها است:

١- سنگ مزارهاي گٶك تورك:

در اواسط قرن ششم میلادی دولتي بزرگ در آسیای میانه ظهور کرد. طایفة حاکم اين دولت «ترک» نام داشت و این نام بعدها به قلمرو بزرگی اطلاق شد که بسرعت گسترش یافت . از فرمانروایان این قوم اولین متون منسجم در فرم کتیبه های سنگ مزار به گویشی از ترکی کهن به جا مانده است. اين كتيبه هاي سنگ مزار، نخستین مأخذ شناخته شده اند که در آن کلمة ترک بارها به عنوان نام جمعی از مردمان به کار رفته و بهترین تحقیق جامع در بارة همة آنچه از زبان ترکی تا امروز بازمانده مي باشند. کتیبه هاي مذكور که به سده های اول تا چهارم / هفتم ـ دهم تعلق دارند با پیشینه های جغرافیایی ـ سیاسی گوناگون کهنترین اسناد زبان ترکی اند. بعضی از آنها بویژه کتیبه های طولانی و منسجم اورخون امکان تجزیه و تحلیل در جزئیات ساختاری زبان تركي را فراهم می کنند. سنگنبشته های اورخون در دو حوضة رودهای اورخون و تالاس و ینی سئی است که شامل چند سنگ قبر از جمله سنگ قبر کول تگین (113/ 731) و بیلگه قاغان / خاقان (116/734) مي باشد. این متون اغلب به خطی مشهور به رونی و يا رونی شکل نوشته شده اند.

٢- سنگ مزارهاي تركان باستاني بولقار:

ترکهاي باستان در اروپای شرقی در مثلث جغرافیایی گسترده اي شامل نواحی پونتیک، ولگا و بالکان مستقر شده بودند که بلغارها نمونه ای از آنانند. بلغارها یکی از اقوام اوغوری اند که از قرن پنجم تا هفتم میلادی در منطقة پونتیک به سر می بردند و بعدها در قرن هفتم به شمال شرق بالکان نزدیک رودخانة دانوب و در تاریخی نامعلوم به ولگا کوچ کردند. زبان بلغارهای شمال شرق بالکان، تركي بلغاری دانوب نامیده می شود. شواهد بر جا مانده از زبان‌ تركان بلغار، همانند زبان تركان خزر نامهاي‌ جايها و اشخاص‌ در فهرست شاهزادگان بلغاری و چند «گور نوشته‌» و کلمات و القاب و اسامی و وامواژه ها در زبان اسلاونیک یعنی شکل قدیمی زبان بلغاری امروز (اسلاوی) است. متون کوتاه اما منسجم کتیبه های تركي سنگ مزارهاي بلغار ولگا که به خط عربی نوشته شده، از مهمترین مدارک زبان شناختی در بارة زبان آنها و بررسی گذشتة زبانشان محسوب می شوند. امروزه‌ با توجه‌ به‌ كتيبة كشف‌ شده‌ در سرزمين‌ بلغارهاي‌ كرانة رود دانوب‌ معلوم‌ شده‌ است كه زبان‌ بلغارها به‌ زبان‌ معاصر چوواشها نزديك‌، و جزو زبانهاي‌ تركى‌ غربى‌ بوده و به‌ گروه‌ زبانهاي‌ اغوز - پچناك‌ تعلق‌ داشته‌ است.

هلال ماه و ستاره

مئهران باهاري

سمبل ماه و ستاره (آي اولدوز) نشانه مسلمان و هم چنين ترك بودن متوفي است. پس از استقلال آزربايجان و با توجه به وجود هلال ماه و ستاره در پرچم اين كشور و هم چنين تركيه، اين سمبل بار هويتي ملي و سياسي جديدي پيدا نموده است. ستاره پنج گوش به همراه هلال ماه از دوران گٶك توركها سمبل تركان بوده و در سده هاي اخير با ظهور امپراتوري عثماني همچنين به سمبل اسلام تبديل شده است. ستاره هشت پر، سمبل تركان سلجوقي و همچنين برخي از اقوام و سلسله هاي ايراني باستان است. با توجه به تاثير پذيري عميق سلجوقيان از فرهنگ ايراني، محتمل است كه آنها ستاره هشت پر خود را از فرهنگ ايراني اخذ كرده باشند.

در سالهاي اخير همگام با بازگشت به هويت تركي و ترك تعصبات مذهبي، كاربرد سمبل ملي هلال ماه و ستاره در ميان تركان ايران و آزربايجان جنوبي در اعلاميه ها و سنگ قبرها و ... بسيار رايج شده است. به موازات آن، حساسيت مقامات و نهادهاي جمهوري اسلامي به اين سمبل نيز افزايش يافته است، تا چند سال پيش در مناره بقعه سيد حمزه در تبريز در كنار مقبره الشعرا هلال ماه و ستاره اي همانند هلال و ستاره مساجد تركيه و جمهوري آزربايجان وجود داشت. ولي اكنون از اين حلال و ستاره خبري نيست گويا نهادهاي دولتي جمهوري اسلامي، علامت ماه و ستاره موجود در مناره را احتمالا به اين دليل كه در پرچم هاي آزربايجان و توركيه نيز ماه و ستاره وجود دارد نتوانسته اند تحمل كنند.

در ايران، آزربايجان، تركيه و عراق برخي از تركان جعفري و علوي براي تاكيد بر هويت مذاهب خود از سمبلهاي خاص استفاده مي كنند. اين سمبلها كه عموما براي هر دو مذهب علوي و جعفري يكسان است، عبارتند از: نام بردن از اهل بيت (حض. محمد، علي، حسن، حسين و فاطمه)، نقش عباراتي مانند يا علي مدد و استفاده از شكل دست چپ به عنوان سمبل اين پنج تن. (گويا در اين دست، مچ خدا، انگشت بزرگ حض محمد، اشاره حض علي، ميانه حض فاطمه، انگشتري و كوچك حسن و حسين را تمثيل مي كند).

نكته قابل ذكر ديگر تاكيد تركان علوي (قزلباش و يا اهل حق) بر كاربرد زبان تركي در مزارها و مراسم ديني شان است. اين نكته بر خلاف فرهنگ شيعيان امامي مي باشد كه به شدت تحت تاثير فرهنگ مذهبي فارسها قرار دارند. نوشتن سنگ مزارها به زبان تركي در ميان تركان علوي آزربايجان حتي در دوره پهلوي نيز بسيار رايج بوده است. يكي از نمونه هاي اينگونه سنگ قبرهاي تركي را غلامحسين ساعدي در كتاب ايلخيچي خود ذكر كرده است:

بير پرى پئيكر٬ ملك صورتلينيندير بو مزار
گؤر نئجه خاكييله يئكسان ائيله ييبدير روزيگار!

سنگ قبرها، اعلاميه هاي ترحيم و آگهي هاي فوت يك ترك، بايد به زبان تركي باشد

مئهران باهاري

بنا به مشهور، پديده سنگ قبر به شكل امروزي آن نخستين بار از طرف موسويان باستان آغاز شده است. در آغاز سنگ قبرها عبارت از سنگهاي صاف (به تركي سال و يا ياسسي داش) بود كه برروي قبر انداخته مي شد. بعدها در طرف سر قبر (باش داشي) سنگهاي نقش دار (تيكيلي سوسلو داشلار) نصب شدند. در قرون اخير در بسياري نقاط در طرف پاي قبر (آياق داشي) نيز سنگي نصب ميشود. فرهنگ اسلامي در آغاز ساختن قبر هميشگي را گناه شمرده و تنها براي اينكه پس از دفن حيوانات وحشي جسدها را از خاك بيرون آورده و متلاشي نكنند، به گذاشتن سنگي برروي خاك مساعده شده است. اما اين قواعد در ميان تركها از رغبت و قبول برخوردار نشده و فرهنگ مزار تركي پيش از اسلام، پس از آن نيز ادامه پيدا كرده است. همچنين در فرهنگ اسلامي بي نوشته بودن سنگ قبرهاي بالا و پائين مقبول تر و مقدستر است. حتي در اين فرهنگ، سنگ قبرهاي اشخاص زاهد ترجيحا بدون نوشته است. در ميان تركان كوچنده نيز به عنوان يك اصل، مزارها بدون نوشته و به صورت تيكمه داش بوده اند. درج نوشته بر سنگ قبرها يكي از نتايج گسترش شهرنشيني است. پس از آن، در عهد دولتهاي تركي تنها سنگ قبرهاي جلادان بدون نوشته بود.

- آگهي هاي فوت، اعلاميه هاي ترحێم، تعزيه (ياس)، ختم و ... تركان مي بايد به زبان تركي باشد.
- سنگ قبرهاي تركان در هر كجاي كشور كه باشند، مطلقا مي بايست به زبان تركي نويسانده شوند. تركي نويسي سنگ قبرهاي تركان نمي بايد به آزربايجان جنوبي محدود باشد، تمام تركان در سراسر ايران مي بايد سنگ قبرها را به زبان ملي خود تركي بنويسند.
- مي بايد كه تمام سنگنوشته به زبان تركي باشد، نبايد به درج صرفا شعري تركي در سنگ قبرها بسنده شود
- در صورت مخالفت مسئولين با سنگ قبرهاي تركي، نبايد به راحتي از اين امر گذشت، بايد با تمام امكانات به اين محدوديت و ممنوعيت اعتراض كرد، از چنين محدوديتهائي به مراجع صالحه شكايت نمود و اين شكايتها را –حتي اگر اميدي به دادخواهي نيز نباشد- با جديت تعقيب كرد.
- محدوديتهاي دولت در نوشتن سنگ قبرهاي به زبان تركي مي بايد در گزارشهاي حقوق بشري انعكاس يابد.
سلجوقيان و ايرانيان قديم مي باشد و احتمالا سلجوقيان كه به شدت تحت تاثير ايرانيان بوده اند آنرا از ايشان اقتباس كرده اند.
- در صورت امكان مي بايد بخشي از نوشته هاي تركي- اقلا نام متوفي- به خط لاتيني تركي نيز نوشته شود
- در نوشته هاي تركي دقت فراواني بايد به درست نوشتن كلمات و املاء فونئتيك آنها مبذول داشت.
- در نوشته هاي تركي حتي المقدور مي بايد از بكار بردن كلمات فارسي و عربي رايج در فارسي اجتناب كرد.
- در آگهي هاي فوت، اعلاميه هاي ترحيم، و سنگ قبرهاي تركان مي بايد نام زنان و دختران، و نواده هاي مونث و،، نيز مانند مردان و پسران ذكر شوند.
- ايلايگون و يا تاريخها ترجيحا مي بايد هم به صورت شمسي (گونه ش ايلي) و هم ميلادي (دوغوش ايلي) حرفي و با ذكر ماه و روز عددي ذكر شوند.
- در صورت امكان مي بايد از سمبولهاي تركي و آزربايجاني در اعلاميه هاي ترحيم، آگهيهاي فوت و سنگ قبرها استفاده نمود مانند هلال ماه و ستاره، سه رنگ پرچم ملي آزربايجان، و كاربرد مجمسه هاي بالبال گونه در مزارها و...

آناتومي يك سنگ قبر تركي

مئهران باهاري

١- ماه و ستاره [علامت اسلام و تركيت]، دست چپ [علامت تشيع]
٢- اولو تانرينين آدي ايله، تانرينين آديينان، هامي تانرييا قاووشاجاقدير.....
٣- هو الباقي، الحي، هو الحي، الخلاق، هو الحي الباقي، هو الخلاق الباقي، ياهو، هو، هوالمعين، آه من الموت [در باره دختران و زنان جوان]،...
٤- تانري قاليجيدير، تانري قالارقيدير، تانري منگيدير، تانري ديري و قاليجيدير، تانري ياراتقاندير، تانري ياراداندير، تانري كٶمه كچيدير،...

١-٥- باغيشلانميش [رحمتليك]، سويورقانميش [مغفوره]، اسيرگه نميش [مرحوم]، يارليقانميش
١-٦- حئيدر و فاطما اوغلو
١-٧- توغرول به ي گميچي′نين
١-٨- سون ائوي، سون يوردو

و يا

٢-٥- بورادا ياتيبدير [مدفوندور]
٢-٦- بيرجه قيزيميز، گنج اوغلوموز، سئوگيلي آناميز، وارليغيميز آتاميز، سئويملي ائشيم، ائويميزين بٶيويو، سايين باجاناغيميز...
٢-٧- جلال و فاطما قيزي
٢-٨- سونا خانيم قيليچخانلي

٩- دوغوم، دوغومو، دوغوم ايلي، دوغولدوغو ايل: گونه ش ايلي، .... دوغوش ايلي...
١٠- اٶلوم، اٶلومو، دونياسيني ده ييشدييي ايل، تورپاغا دوشدويو، كٶچدويو، اوچدوغو،..:
١١- [توركجه يازي-قوشوق (شئعر)]
١٢- روحونا فاتيحه، روحونا الفاتيحه، روحو اوچون فاتيحه، روحو اوچون الفاتيحه، فاتيحه ائحسان ائيله، ائيله روحوما فاتيحه، فاتيحه اوخويون روحونا، منه ائيله بير فاتيحه
١٣- [تاريخ، ايلايگون].... گونه ش ايلي، .... دوغوش ايلي

در سنگ مزارهاي تركي به جاي حادثه مرگ معمولا تعابير مجازي زير بكار مي رود: يوخ اولماق، يوخالماق، اوچماق، اوچاوارماق، اٶلمك، آيريلماق، گئتمك، كٶچمك، سولماق، سارارميش قورو يارپاق اولماق، تورپاغا دوشمك، اجل شربتيني ايچمك، اجل شربتيني ايچميشدير، اجلين اوخونا اوغراييبدير، گنج ياشدا اجلين آغينا دوشموشدور، اجل آمان وئرمه ميشدير، دونيانين گول باخچاسيندا بير قونچا ايكن اجل يئلي اونو خزان ائيله ميشدير، گنج ياشدا اجل پئيمانه سي دولموشدور، اجل نشترينه دوشموشدور ،...

در برخي از سنگ قبرها در باره شهيد اشعاري از محمد عاكيف نوشته شده است:

ائي بو تورپاقلار اوچون تورپاغا دوشموش عسكر
گٶيدن اجداد اينه ره ك اٶپسه او پاك آلني، ده يه ر

براي نمونه هاي ديگر به ضميمه آخر اين نوشته مراجعه كنيد.

چند كلمه تركي مربوط به فوت و امور ديني:

مئهران باهاري

تركان باستان به خدا "تنگري"، به مراسم خاكسپاري "يوغ"، به تربه مزار "قورقان"، به مجسمه مزار "بالبال" و خادمان ديني "قام" مي گفته اند. در زير معادل تركي چند كلمه مربوط ديگر در زبان فارسي آورده مي شود. شايسته است نويسندگان و شعرا و اهل قلم، كلمات اصيل تركي زير را به جاي كلمات فارسي دخيل در زبان تركي كه استقلال و هويت اين زبان را تهديد و مخدوش كرده است بكار برند:

مزار: سينSin ، سينهSinə ، سينلهSinlə . در جامع التواريخ قرن هفده گفته مي شود كه در زبان تركي سينله منحصرا براي ناميدن قبر كفار و مزار براي ناميدن قبر مسلمانان بكار مي رود. به نظر مي رسد تشابه كلمه تركي سين به معني مزار با كلمه سينوس لاتين به معني شكاف و شيار حادثه اي تصادفي است.
قبر، گور، مقبره: باساغاBasağa ، يئرچوYerçü ٬ توبلو(ق)Tubluq ، توپلوTuplu ٬ سٶكيSöki ، قومQom ، توكهTükə ، قوموا Qomva
مزار تاريك: تونه ريكTünərik ، تونهTünə ، تونه ره كTünərək ، قارايئرQarayer ، قارا دامQaradam ٬ قارا اورونQaraorun
مدفن: گؤموتGömüt ٬ گؤمه ج Göməc ٬ گؤمگه نGömgən ، گؤمدو Gömdü
تربه: قورقانQurqan
آرامگاه: ياتيرYatır
آرامگاه ابدي: منگي ياتيرMəngi Yatır ، اوركه ن ياتيرÜrkən Yatır (اوركه ن: هميشگي)
مرقد، بقعه: قورقان ائوQurqan Ev
قبرستان: اٶلولوكÖlülük ، سينليكSinlik ، سينلاقSinlaq ، سينلكSinlək ، گٶموتلوكGömütlük .
گوركن: گٶموتچوGömütçü ، سينچيSinçi
گوركني: گٶموتچولوكGömütçülük ، سينچيليكSinçilik
سنگ قبر: سالSal (سنگ مسطحي كه بر روي قبر گذاشته مي شود)
مجسمه قبر: بالبال Balbal
كتيبه سنگ قبر: سين يازيتيSin yazıtı
ستون يادبود، ستون مزار: تيكمه داشTikmə daş ، تيكيلي داشTikili daş
سنگ عمودي مزار: تيكيتTikit
سنگ سر مزار: باش داشيBaşdaşı
سنگ پاي مزار: آياق داشيAyaqdaşı
مرگ: اٶلوم Ölüm
اجل: قارايازيQarayazı ، قارادوهQaradəvə ، قاراچيخينQaraçıxın ، قارايولQarayol
جنازه: اٶلوكÖlük
نعش: اٶلوتÖlüt
مرده: اؤلوÖlü
پارچه ابريشمي روي قبر: ائشيكEşik
تابوت: قاپساقQapsaq ، قابيرجاقQabırcaq
تخته حمل تابوت: سالاجاSalaca
ولادت، متولد ...: دوغومDoğum ، دوغوموDoğumu ، دوغوملوDoğumlu
وفات، فوت: اٶلوموÖlümü ، اٶلومÖlüm
فرزند ....: .... اوغلوOğlu ، .... قيزيQızı
عزا: ياسYas
تعزيه: ياس تٶره نيYas Törəni
مرثيه: ياخيمYaxım ، ياخماYaxma ، آغيتAğıt ، آغي Ağı(آغيت: ذكر محاسن و نيكي هاي متوفي و الم و حرمان ناشي از دست دادن وي به شكل منظوم و طبق مقامي مشخص، بيشتر از طرف زنان در مرگ اشخاص مشهور و يا آفات اجتماعي گفته مي شد. از مشهورترين آغيتهاي تركي، آغيت آلپ ار تونقا است).
نوحه: ساغوSağu (ساغوها كه در مراسم يوغ گفته مي شده اند متناسب با خصوصيات متوفي بوده اند).
نوحه خوان: سيغيتچيSığıtçı ، ساغيتچيSağıtçı
مويه‌گري: اوخشاما Oxşama
مراسم عزاداري: ياس تٶره نيYas Törəni
اعلاميه فوت، آگهي مرگ: اٶلوم دويوروسوÖlüm Duyurusu ، اٶلوم بيلديريسيÖlüm Bildirisi
ترحيم: يوغYuğ ، قوْراقQoraq ، اه يله شيمƏyləşim
مجلس ترحيم: يوغ تٶره نيYuğ Törəni ، اه يله شمهƏyləşmə
شركت كنندگان در مجلس ترحيم: يوغچوYuğçu
مرحوم: سويورقانميش Suyurqanmış
رحمت كردن: سويورقاماقSuyurqamaq
رحيم: سويورقانSuyurqan
مرحوم، مرحومه: اسيرگه نميشƏsirgənmiş ، باغيشلانميشBağışlanmış ، سويورقانميشSuyurqanmış
مغفرت، آمرزش: يارليقاماقYarlıqamaq
مغفور، مغفوره: يارليقانميشYarlıqanmış
مهربان: سئويتليSevitli، پدر مهربان: سئويتلي آتاSevitli Ata
فداكار: اٶزوئريلي Özverili ، يولوقچوYoluqçu
بزرگ‌ خاندان: اوسون بٶيويوUsun Böyüyü ، اوسونون باشيUsunun başı
پدر بزرگوار: اولو آتاUlu Ata
محترم، گرامي: سايينSayın ، سايقيلي Sayqılı
روحت شاد، روحش شاد: تيني، تينين سئوينجلي اولسون! Tini, Tinin Sevincli Olsun
روح: اٶزوت Özüt، سونه Süne، قوتQut ، سور سالقين Sür Salqın، تين Tın، كٶرمٶس Körmös، يولا Yula، اٶزقونوق Özqonuq
آگهي، اعلان، اعلانيه: دويوروDuyuru
اعلاميه، اطلاعيه، بيانيه: بيلديريBildiri
آگهي ترحيم: يوغ دويوروسو Yuğ Duyurusu
ابراز همدردي: باش ساغليغي دويوروسوBassağlığı Duyurusu .
اعلاميه ي تشكر: ساغ اولون دويوروسوSağolun Duyurusu
خانواده: اوسون Usun
خانواده‌هاي داغدار : ياسلي اوسونلارYaslı Usunlar
اقوام: قودالارQudalar
خويشاوندان، فاميلها: ياسونلارYasunlar
بازماندگان: قالانلارQalanlar
نزديكان: ياخينلارYaxınlar
آشنايان: تانيشلار Tanışlar
داغداران: ياسليلار Yaslılar
دوستان: يولداشلارYoldaşlar ، آرخاداشلارArxadaşlar
همسايگان: قونشولارQonşular
وابستگان:
منسوبين:
شادروان:
ناكام:
مجلس ترحيم زنانه: قادينلار اوچون يوغQadınlar üçün yuğ ، قادين اه يله شمه سيQadın Əyləşməsi
وصيت: توتروقTutruq ، توتسوقTutsuq
وصيت كردن: تۇتورماقTuturmaq
ميراث: قاليتQalıt ، آنديرAndır

ايمان آوردن: بۆتمك Bütmək
دين: بۆته م Bütəm
ديني: بوته مسه ل Bütəmsəl
مذهب: كيرتينKirtin
طريقت: سوره ك Sürək
بيدين: بوته مسيز Bütəmsiz
بادين: بوته مليBütəmli
ديندار: بوتگون Bütgün
مٶمن : بۆتگه نBütgən
بنيادگرا: كٶكدنچيKökdənçi
بنيادگراي ديني: كٶكدن بوته مچي Kökdən Bütəmçi
روحاني: بوته م ارBütəmər ، تويينToyın ٬ قارادونلو Qaradonlu
حكومت روحانيان: بوته م اركBütəmərk
ماخذ: چيخاقÇıxaq
الهيات: تانري بيليمTanrı bilim

خطاى شرعى: آرينچيArınçı ، يازيقYazıqlı
گناهكار: يازيقلىYazıqlı
خطاى عرفى، جرم: سوچ Süç
حضرت: ائديزEdiz
كافر: اٶرتگه نÖrtgən

مكان مقدس: يئگ ائوYegev
زيارتگاه: گٶروشگهGörüşgə
زيارت: گٶروشGörüş
مسجد: يوكونله كYükünlək ، يوكونجلوكYükünclük
مناره: سيوره نSivrən
منبر: تومسهTümsə
محراب: سوناقSunaq
امام جماعت: قانشارداQanşarda
وضو: يوآرينYuarın (يو.+آرين.)
وضو گرفتن: يوآرينماق Yuarınmaq
غسل: چيم آرينÇimarın (چيم.+آرين.)
غسل كردن: چيم آرينماق Çimarınmaq
طهارت: آرينيم Arınım
اذان: اۆنده Ündə
موذن: اونده چي Ündəçi
اذان گفتن: اونده مكÜndəmək
امام: باشراBaşra
مرجع تقليد: يانسي چيخاغيYansı Çıxağı
مقلد: يانسيق Yansıq ، يانساقYansaq
نماز: يوكون Yükün، يوكونجYükünc
سجده: يوكنوYüknü
قربان: آداقAdaq

بدعت: قوندارتي Qondartı
بدعتگزار: قوندارتان Qondartan
روسري اسلامي: بورگو Bürgü
تلرانس٬ مدارا، تسامح، تساهل: دؤزونDözün
تلرانت: دؤزونلو Dözünlü ٬ دؤزگونDözgün
سكولاريزم: بونداليق Bundalıq
سكولار: بوندالي Bundalı
لائيسيسم: ائلدنليكEldənlik ، ائلدن اركEldənərk
لائيك: ائلدنEldən ، ائلدنچيEldənçi
تئوكراسي، حكومت ديني: اوغان ارك Uğanərk
تئوكرات: اوغان ار Uğanər

سپيده، شفق، سحر: دان Dan
نماز صبح: ائرته يوكونوErtə Yükünü
نماز ظهر: اٶيله يوكونوÖylə Yükünü
نماز عصر: ايكيندي يوكونوİkindi Yükünü
نماز مغرب: آخشام يوكونوAxşam Yükünü
نماز عشاء: ياتسي يوكونوYatsı Yükünü

غرب: باتيBatı
مغرب: گون باتارGünbatar
غروب: باتسيقBatsıq ، گون باتيشي Gün Batışı
شرق: دوغوDoğu
مشرق: گون دوغارGündoğar
طلوع: دوغسوقDoğsuq ، گون دوغوشوGün Doğuşu

سال شمسي: گونه ش ايليGünəş İli
سال قمري: آيسال ايلAysal İl
سال ميلادي: دوغوش ايليDoğuş İli
سال هجري: كٶچسه ل ايلKöçsəl İl

هفته: يئدديجه Yeddicə
دوشنبه: باشگۆن Başgün
سه شنبه: توْزگۆن Tozgün
چهارشنبه: اوْدگۆن Odgün
پنج شنبه: اوْرتاگۆنOrtagün
جمعه: يئيگۆنYeygün
شنبه: ائلگون Elgün
يكشنبه: آراگۆنAragün

ژانويه: اوْجاق آيي Ocaq
فوريه: بوْز آيي Boz
ژوئن: چيچك آيي Çiçək
جولاي: اوْراق آيي Oraq
مه: كؤچ آيي Köç
مارس: يئلين آيي Yelin
آوريل: قێرآچان آيي Qıraçan
آوگوست: بيچين آيي Biçin
سپتامبر: سيخمان آييSıxman
اكتبر: اكيم آيي Əkim
نوامبر: اۇلوسوْيوق آيي Ulusoyuq
دسامبر: آرالێق آيي Aralıq

سنگ قبرهاي تركي ميراثي است كه از ما به فرداهايمان خواهد ماند

مئهران باهاري

عكس: كتيبه مسجد جامع همدان

سنگ مزارهاي تركان، هم به لحاظ ساخت و طراحيشان و هم از جنبه نوشته هاي تركي بر روي آنها، منعكس كننده دنياي دروني، ذوق و تفكر انسان ترك است. از آنها مي توان سرنخهائي در باره هويت و شخصيت متوفا بدست آورد. سنگ قبرها، گاهي اوقات منعكس كننده يك تاريخ، يك مويه، و بسياري اوقات نيز پژواكي غمناك و تلخ از زبان متوفي است. با خواندن هر سنگ مزار مي توان به دنياي دروني متوفي و بازماندگانش، جهانبيني آنها، و حتي به پرتره عمومي خانواده، شهر، اجتماع و يا دوره وي، به چيزهايي كه آنها اهميت مي داده اند پي برد. اينها بسيار بيشتر از يك سنگ قبر صرف بودن، آئيينه تمام نماي درك تركان از زندگي نيز مي باشند. اينها منبعي براي علوم اجتماعي، سند و در عين حال خارقه اي هنري مركب از سخن و نقش در آغوش طبيعت اند. در اين سنگ مزارها، آداب و رسوم و سنن نيز جاي خود را دارند. مانند گذاشتن سرپوش بر مزار مردان، گلها و يا جواهرات گوناگون پيشاني و گردن بر مزار بانوان و دختران كه نشان از لطافت و ظرافت آنها دارد، و يا گذاردن دوواق بر تابوت و ساختن سنگ قبر دختران جوان فوت كرده به شكل دوواق، و يا حك كردن غنچه گل شكسته شده بر آنها. ظرافت و عمقي كه در سنگ مزارهاي تركان ديده مي شود، اين ادعا كه تركان صرفا ملتي جنگجويند را باطل مي سازد.

قبرستانهاي ثروتي بزرگ، حاوي اسناد تاريخي و آثار هنري فراوان مي باشند. سنگ قبرها اوراق تاريخند، صفحه هاي ادبيات و كتابهاي كتابخانه اي سنگي اند كه از گذشته به امروز رسيده اند. به طور خلاصه قبرستانها يك موزه و سنگ قبرها نيز يادبود كساني كه در آنجا آرميده اند، و دليل براي اثبات وجود آنهايند. سنگ مزارهاي تركان ايران و آزربايجان نيز مي بايد به عنوان اثاري هنري و قبرستانهاي ترك و آزربايجاني مي بايد به شكل موزه هاي روباز تلقي شوند. از همين روست كه از طراحي سنگ مزارها، تا نقش و نگارهاي حك شده بر آنها و متون و اشعار تركي شان همه مي بايست مانند گذشته - علاوه بر اطلاعات شخصي در باره كسي كه در آن مزار آرميده است- در باره هويت ملي او، وطن آزربايجاني و ملت ترك نيز معلومات دهند.

اهميت و ارزشهاي فرهنگي كه در سنگ مزارها نهفته است اخيرا از طرف تركان ايران كشف شده است. و به موازات آن انفجاري در نوشتن سنگ قبرها به زبان تركي در سراسر آزربايجان بويژه استانهاي مركزي، آزربايجان غربي، زنجان و تهران مشاهده مي شود. در زير نمونه هائي از سنگ قبرها كه به زبان تركي نوشته شده اند آورده مي شود:

نخستین سنگ مزاری که در کرج به ترکی حک شد

هنوز برف می بارید و من با دستان یخ زده ام سنگ قبر وی را از برفها پاک می نمودم بیگانه نبود مادرم بود هنوز هم موهای سفید کوتاهش را به خاطر دارم . مادرم هر شب با رادیوی چوبی کهنۀ گوشۀ اتاق ور میرفت .او گوشش را به رادیو چسبانده و هر شب اخبار رادیو باکو را گوش می کرد. هنوز نمی فهمیدم که چرا! مادرم هر شب به برنامه های ترکی و اخبار باکو گوش می داد. او به سختی جان داد .آن زمان که مرزهای اهریمنی شوروی در هم فرو ریخت و مقابل چشمان خود در تلویزیون مردم دو آلمان جدا شده را می دیدم که دیوار برلین را می شکستند و مرزهای قراردادی را به ذهن تاریخ می سپردند و ملت ها با اراده و شعور ملی خود تاریخ را ورق زدند. تنها من دو کره و دو آذربایجان را دیدم که ماندند و ماندند. با مردنش بسیار دیر بیدار شدم. سالهایی که ملت ما در فراموشی و سرکوب قرار داشتند. مرده ای در مرگش آغازگر راهی شد.

من برای سنگ مزار وی هر بار سراغ مسئول حراست گورستان می رفتم و او به محض دیدن من همچون مرده ای از پشت میزش بلند می شد و می گفت : آقا تو هم شدی مشکل قبرستان ما, سنگ قبر مادر شما چه اهمیتی دارد که به ترکی یا فارسی نوشته شود ؟ آدم که مرد مرده است و برای مرده اهمیتی ندارد که نوشته های سنگ قبرش به ترکی آذربایجانی باشد . به محض این بحث ها من نیز با درد و رنجی صد چندان به مسئول حراست قبرستان جواب میدادم که اگر نوشتۀ فارسی و یا ترکی اهمیتی برای مرده و شما ندارد چرا اجازۀ حکاکی سنگ قبر به زبان ترکی را نمی دهید . بیش از چهار ماه مزار بدون سنگ رها شده بود . بهار نیز گذشته بود. اما آنچه را می خواستم با اراده و لجاجت تمام بعد از ماهها معطلی به انجام رساندم . و مضامین نوشته های سنگ به ترکی حک شد. اولین نوشتۀ سنگ مزار به زبان ترکی در انتهای حصارک شهر کرج و در قبرستان بهشت سکینه به سال 1377 نوشته شد

انعكاس فارسسازي دولتي در سنگ مزارهاي تركان و آزربايجانيان

مئهران باهاري

مقامات جمهوري اسلامي با اشاره به اين كه امروزه عملا زبان نوشتاري تركان و آزربايجان فارسي است و اينكه نوشته هاي سنگ قبرهاي بسياري از تركان و آزربايجانيان نيز به فارسي است، به اين نتيجه مي رسند كه در ميان ترك زبانان ايران و سرزمين آزربايجان چيزي از فرهنگ تركي وجود ندارد، فرهنگ تركي فرهنگي بيگانه براي ترك زبانان و آزربايجانيان است و زبان فرهنگي و اصلي تركان، فارسي است. آنها ادعا مي كنند در ميان آزربايجانيان و ديگر تركان ايران، سنت انتشار اعلاميه هاي ترحيم و نوشتن سنگ قبرها به زبان تركي وجود ندارد. چنانچه منصور حميدي، مسئول واحد هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان آذربايجان شرقي، ادعا نموده است: "آزربايجاني‌ها تنها در حرف زدن است كه از زبان تركي استفاده مي‌كنند، آزربايجاني‌ها بيشتر از زبان فارسي براي نگارش استفاده مي‌كنند. حتي زن و شوهرها براي نوشتن يادداشت براي هم از زبان فارسي استفاده مي‌كنند. زماني برخي از مردم شهر قصد داشتند با انتشار اعلاميه ‌هايي به زبان تركي زبان رسمي اعلاميه‌ ها را عوض كنند. اما اين اتفاق نيفتاد".

آنچه كه اين مقامات به عمد از ذكر آن خودداري مي كنند اين است كه فارسي نويسي تركان كلا معلول سياستهاي استعماري دولت ايران در تحميل زبان قوم فارس بر تركان و ريشه كن كردن زبان و فرهنگ تركي از ايران است. عدم استفاده از زبان ملي تركان و آزربايجانيان در عرصه هاي شخصي و اجتماعي، صرفا نتيجه محروم نگاه داشته شدن اين ملت از حق تعليم و تعلم به زبان ملي خود تركي و از طرف ديگر اعمال محدوديتها و تضييقها بر كساني است كه اقدام به استفاده از زبان تركي در اين عرصه ها مي كنند است. اين سياستهاي استعماري متاسفانه آثار تخريبي خود را در همه عرصه هاي اجتماعي از جمله در آگهي هاي فوت، اعلاميه هاي ترحيم و نوشته هاي سنگ قبرها نيز نشان مي دهد. سنگ مزارها علاوه بر آنكه با گذشت زمان و جنگها مادتا از بين مي روند، با تغيير زبان آنها نيز معنا نابود مي شوند. اين آن اتفاقي است كه در ايران روي مي دهد و در نتيجه آن است كه هر روز كه مي گذرد سنگ مزارهاي تركان كمي بيشتر از گذشته و هويت ملي خلق ترك دورتر مي شوند.

سنگ مزارها علاوه بر آنكه نشاني (بلليك) از صاحب مزارند، سندي در باره حوادث اجتماعي نيز مي باشند. با بررسي اين اسناد مي توان در باره برخي از حوادث گذشته و يا حاضر وقوف يافت. چنانچه با بررسي سنگ قبرهاي تركان ايران مي توان به روند شتابان فارس شوندگي تركان (در دوره هاي پهلوي و جمهوري اسلامي) و هويت زدائي و ترك زدائي از صحنه ايران پي برد و آثار گذار از حاكميت تركان به فارسها در ايران را به روشني ديد. عمده ترين اين آثار عدم كاربرد زبان تركي در نوشته هاي سنگ مزارهاست. امروز كسي كه به قبرستانهاي آزربايجان جنوبي و ديگر نقاط ترك نشين ايران مراجعه كند به سختي مي تواند سرنخي بدست آورد كه نشان از تعلق آنها به سرزمين و ملتي ترك باشند. قبرستانهاي ما بيش از خود ما، حال و هواي همسايه مان يعني قوم فارس را پيدا كرده اند. اين وضعيت ناخوشايند، منحصر به عوام الناس كه به همه حال از حق تعليم و تعلم به زبان تركي محروم مانده اند نيست، بلكه سنگ قبر بسياري از بزرگان ترك و آزربايجاني كه عمر خود را در راه اعتلاي حقوق ملي و فرهنگي ملت ترك صرف كرده اند نيز با كمال تعجب و تاسف به زبان فارسي است. مثلا سنگ مزارهاى فريدون ابراهيمى٬ صمد بهرنگى٬ شيخ محمد خيابانى٬ ستارخان، مرضيه اوسكوئي، رشديه، كلنل پسيان، صفرخان، غلامحسين ساعدي ، .... همه و همه به زبان تحميلي و استعماري قوم همسايه و برتري طلب فارس است. اين، وضعيتي به معني دقيق كلمه شرم آور است.

سنگ مزارهاي بزرگان ترك و آزربايجاني به زبان استعماري و تحميلي قوم فارس

رشديه، ستارخان، كلنل پسيان، علامحسين ساعدي، احمد جودت، فريدون ابراهيمي، صفرخان، صمد بهرنگي، شيخ محمد خياباني، زهتابي، مرضيه اوسكوئي